«Ο θάνατος
μπαίνει και βγαίνει
στη ταβέρνα.
Περνούν άλογα μαύρα
και δυσοίωνοι ανθρώποι
από τους βαθιούς δρόμους
της κιθάρας»
Φ.Γκ.Λόρκα «Μαλαγκένια»
Μετάφραση Άρη Δικταίου
«Αναπαύσου εν ειρήνη Νικόλα.
Ας ελπίσουμε ότι όλα τέλειωσαν γρήγορα και δεν σε πόνεσαν πολύ. Διάλεξαν μια επίσημη ημερομηνία για την εκτέλεσή σου. Ποια σημαία ύψωσαν τα προξενεία; Ήσουνα μικρός, αδύνατος και καχεκτικός […] Τούτο το βιβλίο σού αφιερώνεται. Τι σε νοιάζει; Δεν θα μπορούσες να το διαβάσεις ακόμα κι αν ζούσες. Και γι’ αυτό σε τουφέκισαν. Γιατί είχες τον αναιδή πόθο να μάθεις ανάγνωση. Εσύ κι εκατομμύρια άλλοι σαν εσένα που αρπάξατε τα παλιά σας όπλα για να υπερασπιστείτε ένα καινούργιο σύστημα που θα σας μάθαινε αργότερα, ίσως, να διαβάζετε».
Ο Άρθουρ Κέσλερ (1905-1983), που κάλυψε τον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο για λογαριασμό της New Chronicle, μετέπειτα Daily Mail, αφιερώνει την «Ισπανική Διαθήκη» στον Νικόλα, ένα στρατιώτη της Δημοκρατίας που τουφέκισαν οι φασίστες του Φράνκο τον Απρίλιο του 1937. Η συγκινητική αυτή αφιέρωση μας βάζει στο κλίμα του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου, στα όνειρα και τις προσδοκίες του Ισπανικού λαού. Ένας εμφύλιος που έφερε ανεπούλωτα τραύματα στην ισπανική κοινωνία, όπως όλοι οι εμφύλιοι και ίσως το σημαντικότερο γεγονός που συγκλόνισε την Ευρώπη στις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
***
Η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929, που ακολούθησε το μεγάλο κραχ, επηρέασε πολλές χώρες κυρίως του δυτικού κόσμου. Ο Μουσολίνι καταλαμβάνει την εξουσία το 1922, ο Χίτλερ το 1933 και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκινάει τον Σεπτέμβριο του 1939. Η Πορτογαλία είχε φασιστικό καθεστώς από το 1926 με δικτάτορα τον Αντόνιο Ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ.
Σε αυτό το περιβάλλον οι εκλογές στην Ισπανία τον Φεβρουάριο του 1936 αναδεικνύουν νικητή το «Λαϊκό Μέτωπο».
Η 17 Ιουλίου 1936, με την στάση της στρατιάς της Αφρικής του Ισπανικού στρατού υπό τον στρατηγό Φρανθίσκο Φράνκο (1892-1975), σηματοδοτεί την επίσημη έναρξη του Ισπανικού εμφυλίου.
Οι φασίστες ξεκινούν τον εμφύλιο καταλαμβάνοντας το Μπανταχόθ, το Ιρούν και το Σαν Σεμπαστιάν.
Ο Φ.Λ.Καμπαγέρο, πρωθυπουργός και υπουργός άμυνας, δημιουργεί τον Λαϊκό Στρατό και συμφωνεί με την δημιουργία των Διεθνών Ταξιαρχιών (Brigadas Internacionales) που προσέρχονται από όλο τον κόσμο για βοήθεια του αντιφασιστικού αγώνα.
Ο Φράνκο γίνεται αρχιστράτηγος της εθνικιστικής Ισπανίας.
Τον Νοέμβριο του 1936 ο Φράνκο αποτυγχάνει να καταλάβει την Μαδρίτη στην άμυνα της οποίας συμβάλλουν οι Διεθνείς Ταξιαρχίες.
Τον Φεβρουάριο του 1937 καταλαμβάνεται από τους φασίστες η Μάλαγα και τον Απρίλιο του 1937 βομβαρδίζεται η Γκερνίκα από την γερμανική αεροπορία. Ο βομβαρδισμός αυτός υπήρξε μια δοκιμή για τον επερχόμενο παγκόσμιο πόλεμο. Τον Ιανουάριο του 1938 βομβαρδίζεται η Βαρκελώνη και τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους οι Διεθνείς Ταξιαρχίες δίνουν ηρωική μάχη στην πεδιάδα του Έβρου.
Στις 26 Ιανουαρίου 1939 η Βαρκελώνη παραδίδεται στους φασίστες και η Γαλλία και η Βρετανία αναγνωρίζουν το καθεστώς του Φράνκο.
Η παράδοση της Μαδρίτης στις 28 Μαρτίου 1939 σήμανε το τέλος του Ισπανικού εμφυλίου.
***
Με την πλευρά των Δημοκρατικών συντάχθηκαν δημοκράτες, αντιφασίστες, κομμουνιστές, τροτσκιστές και αναρχικοί προερχόμενοι από ένα σύνολο 53 χωρών. Στο πλευρό των Δημοκρατικών πολέμησε η Βασκωνία (Χώρα των Βάσκων) που διεκδικούσε όπως και η Καταλονία, μεγαλύτερη αυτονομία από την κυβέρνηση της Μαδρίτης.
Οι φασίστες του Φράνκο αντλούσαν τη δύναμή τους από τους αγρότες, την πλουτοκρατία της Ισπανίας, τους φιλοβασιλικούς και την Καθολική Ισπανία. Σημαντική βοήθεια τους έδωσαν η γερμανική λεγεώνα «Κόνδωρ» με θωρακισμένα άρματα, πυροβολικό και αεροπορικές μονάδες της Luftwaffe, οι Ιταλοί μελανοχίτωνες με αεροπλάνα και πυροβόλα και πολλοί Πορτογάλοι.
Ο Ισπανικός εμφύλιος έλαβε και τυπικά τέλος την 1η Απριλίου 1939.
Ο Φράνκο ήταν, πλέον, ο κυρίαρχος του παιχνιδιού. Η καταδίωξη που ασκήθηκε αμέσως μετά το τέλος του εμφυλίου ήταν ανελέητη. Οι φασίστες προέβησαν σε μαζικές εκκαθαρίσεις αντιπάλων τους και διαφωνούντων. Χιλιάδες νεκροί και καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από ένα καθεστώς τρόμου. Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων του Ισπανικού Εμφυλίου δεν είναι μέχρι σήμερα εξακριβωμένος και υπολογίζονται από 300.000 ως 1.000.000.
Ανάμεσα στα θύματα ήταν ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (1898-1936).
Στις 20 Δεκεμβρίου 1973 το αυτοκίνητο του Καρέρο Μπλάνκο ανατινάζεται από Βάσκους αυτονομιστές στη συνοικία Σαλαμάνκα. Ο ναύαρχος Καρέρο Μπλάνκο θεωρείτο διάδοχος του Φράνκο και ήταν επικεφαλής της κυβέρνησης.
Ποτέ η κυβέρνηση δεν είχε δεχτεί τέτοιο πλήγμα.
Η στυγνή και φασίζουσα δικτατορία, κατέρρευσε με τον θάνατο του Φράνκο στις 20 Νοεμβρίου 1975 και η Ισπανία ανέπνευσε ξανά τον αέρα της Δημοκρατίας.
***
Ο Ισπανικός εμφύλιος είχε και ελληνικό ενδιαφέρον. Από τις τάξεις των Διεθνών Ταξιαρχιών (περίπου 50.000) πολέμησαν στο πλευρό των Δημοκρατικών και πολλοί Έλληνες. Από τον Οκτώβριο του 1936 άρχισαν να καταφθάνουν Έλληνες στην Ισπανία και εντάχθηκαν στο πλευρό της νόμιμης Ισπανικής δημοκρατικής κυβέρνησης. Η πρώτη ομάδα ελλήνων εθελοντών ξεκίνησε από την Γαλλία. Υπολογίζεται πως 200 με 300 περίπου Έλληνες αντιφασίστες έλαβαν μέρος στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο.
Το 1936 ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) καταφθάνει στην Ισπανία ως απεσταλμένος της εφημερίδας «Καθημερινή» για να καλύψει τον εμφύλιο πόλεμο. Το αποτέλεσμα ήταν μια σειρά άρθρα ή/ ορθότερα, ανταποκρίσεις –εντυπώσεις, που δημοσιεύονται καθημερινά από τις 24 Νοεμβρίου 1936 ως τις 17 Ιανουαρίου 1937.
Ένας άλλος έλληνας που συνέδεσε το όνομά του με τον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο ήταν ο Πρόδρομος Αθανασιάδης Μποδοσάκης. Ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς, παρά την ιδεολογική του συγγένεια με τον Φράνκο, δεν δίστασε να «διευκολύνει» την πώληση όπλων και πολεμοφοδίων στους Δημοκρατικούς. Τη «δουλειά» ανέλαβε να διεκπεραιώσει ο Μποδοσάκης με την «Ελληνική Εταιρεία Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου» ο οποίος, πολλά φορτία όπλων με προορισμό τους Δημοκρατικούς τα πουλούσε στους φασίστες σε συνεργασία με έλληνες πλοιοκτήτες.
***
Ο Ισπανικός εμφύλιος «ενέπνευσε» καλλιτέχνες, συγγραφείς και κινηματογραφιστές.
Η πιο διάσημη φωτογραφία του πολεμικού ανταποκριτή Robert Capa είναι το καρέ εκείνο που απαθανατίζει έναν πολιτοφύλακα του Δημοκρατικού Στρατού της Κόρδοβας τη στιγμή που τον χτυπούν οι σφαίρες των δυνάμεων του Φράνκο.
Ο βομβαρδισμός της μικρής κωμόπολης της Γκερνίκα στις 26 Απριλίου 1937 στη χώρα των Βάσκων από τα ναζιστικά αεροπλάνα, ήταν μία από τις πιο χαρακτηριστικές στιγμές του Ισπανικού εμφυλίου που «ενέπνευσε» στον Πικάσο το ομώνυμο αριστούργημά του. Απέδωσε τη φρικιαστική διάσταση του πολέμου και του φασισμού, που διαλύει την ανθρώπινη ζωή. Η διεθνής κατακραυγή για τη ναζιστική θηριωδία ήταν έντονη, αλλά δε θα έφτανε ως μνήμη στις μέρες μας αν δεν υπήρχε η “Γκερνίκα”.
Από τα πιο γνωστά βιβλία που αναφέρονται στον εμφύλιο είναι:
«Η ελπίδα» του Αντρέ Μαρλώ, η «Ισπανική Διαθήκη» του Άρθουρ Κέσλερ, «Για ποιον κτυπά η καμπάνα» του Έρνεστ Χεμινγουέι, «Πεθαίνοντας στην Καταλονία» του Τζορτζ Όργουελ.
Τα κυριότερα κινηματογραφικά έργα για τον Ισπανικό εμφύλιο είναι:
«Ισπανική Γη» (1937) του Γιόρις Ίβενς, «Η Ελπίδα» (1939) δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ βασισμένο στο ομότιτλο βιβλίο του Αντρέ Μαρλώ, «Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη» (1962) του Φρεντερίκ Ροσίφ, «Ο πόλεμος τελείωσε» (1966) του Αλέν Ρενέ, «Αϊ Καρμέλα» (1990) του Κάρλος Σάουρα, «Γη και Ελευθερία» (1995) του Κεν Λόυτς.
Το βιβλίο του Χεμινγουέι «Για ποιον κτυπά η καμπάνα» γυρίστηκε ταινία (1943) από τον Σαμ Γούντ.
Ο Γκάρι Κούπερ ερμηνεύει τον αμερικάνο εθελοντή που πολεμάει κατά των φασιστών του Φράνκο και ερωτεύεται την Ισπανίδα αγωνίστρια που ερμηνεύει η Ίνγκριντ Μπέρκμαν. Στην ταινία παίζει και η Κατίνα Παξινού η οποία υποδύεται την Ισπανίδα Πιλάρ και με τον ρόλο αυτό κέρδισε το Όσκαρ δεύτερου γυναικείου ρόλου.
*Ο τίτλος του κειμένου είναι δάνειος από το ντοκιμαντέρ «Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη» του Φρέντερικ Ροσίφ (1962).
