Του Θανάση Γιαπιτζάκη
Η Επανάστασή μας για τη λύτρωση από τον τυραννικό τουρκικό ζυγό δεν ήταν μόνο δικό μας φαινόμενο - κάποιων που θέλουν να ελευθερωθούν - αλλά παγκόσμιο φαινόμενο.
Ας δούμε εδώ τις παράλληλες ιστορικές διεργασίες όπου η Παλιγγενεσία μας αντιμετωπίστηκε σαν παγκόσμιο φαινόμενο και όχι σαν εθνικό δικό μας.
Για να καταλάβουμε τις παραμέτρους, θα ξεκινήσουμε από μια ιστορική επισήμανση. Πολύ πριν το τέλος του 17ου Αιώνα, και συγκεκριμένα το 1663, οι ευρωπαϊκοί λαοί δεν είχαν ακόμη συνειδητοποιήσει ότι, πιστεύοντας στον Χριστό, ζώντας όλοι τους με τους κανόνες που βγαίνουν από το Ελληνορωμαϊκό Δίκαιο και έχοντας Ελληνική τη σκέψη, αποτελούσανε μια πνευματική ενότητα αντίληψης.
Ήταν η εποχή που οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέκλυζαν τις ουγγρικές πεδιάδες με κατεύθυνση στη Βιέννη. Ο αυτοκράτορας Λεοπόλδος σπεύδει να εξαγγείλει ότι, επικεφαλής στρατιάς και στο όνομα της Χριστιανοσύνης, έρχεται να αντιμετωπίσει τους άπιστους. Αυτό όμως δεν έμελλε να γίνει, γιατί ο Μέγας Εκλέκτωρ αντέδρασε με τα εξής λόγια: «Προτιμούμε να ζήσουμε με την προστασία των Τούρκων παρά να πέσουμε στη σκλαβιά των Γάλλων». Αυτό μας θυμίζει έντονα τα λόγια του Βυζαντινού Λουκά Νοταρά, δυό αιώνες πριν, όταν έπεσε η Πόλη: «Κρειττότερόν εστίν ιδέναι εν μέσω τη Πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν». Βέβαια, στη δικιά του εποχή, εκείνος είχε δίκιο να το βλέπει έτσι. Η Φραγκοκρατία ήταν η άσχημη εμπειρία και η Τουρκοκρατία δεν υπήρχε ακόμη. Όπως και τώρα, οι Γάλλοι θεωρούνταν χειρότεροι από τους Τούρκους, που οι Ευρωπαίοι δεν τους ήξεραν ακόμη.
Τελικά την Δυτική Ευρώπη την έσωσε ο Πολωνός Γιαν Σομπιέσκι, διώχνοντας τους Τούρκους από τη Βιέννη. Και αμέσως μετά, έγινε κάτι που αφορούσε την παγκοσμιότητα της Ελλάδας, πέρα από το θέμα της ύπαρξής της: Οι ευρωπαϊκοί λαοί ενώθηκαν σε «ιερό Σύνδεσμο» για να διώξουν τους άπιστους από την Ευρώπη, αλλά ο αγώνας αυτός τέθηκε υπό την ηγεσία της Βενετίας – που είχε τελικά μόνο αποτέλεσμα την καταστροφή του Παρθενώνα. Ο Μοροζίνι, πολύ πριν τον Έλγιν, έδειξε την αδιαφορία για την προσφορά και την ύπαρξη των Ελλήνων, που δείχνει στις μέρες μας για το ίδιο μνημείο το Βρετανικό Μουσείο.
Η σταδιακή εκπολίτιση των ευρωπαϊκών λαών με εκχριστιανισμό, με εκρωμαϊσμό και, μετά τις αναγεννησιακές μέρες, και με εξελληνισμό, φέρνει παράλληλα τον εθνολογικό τους διαχωρισμό. Ο διαχωρισμός τους στην αρχή ήτανε φτιαχτός.
Θέλησαν οι συνθήκες του Βερντούν να γίνει διαχωρισμός των βαρβάρων σε εθνότητες, ούτως ώστε οι λαοί αυτοί να έχουν την ίδια πίστη, να ζουν κάτω από το ίδιο δίκαιο και να σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Όμως ήρθε το μοίρασμά τους σε ομάδες, που η κάθε μια τους διαμόρφωσε σιγά σιγά δικιά της γλώσσα, δικιά της ιστορική παράδοση, δικιά της εθνική συνείδηση, δηλαδή χωριστή προσωπικότητα.
Οι εθνότητες αυτές, εφόσον ο μονάρχης τους είχε «εν εαυτώ εξ εαυτού την αρχήν» όπως το διατύπωσε ο Χέγκελ, δεν εμφανίζονταν να ανταγωνίζονται η μια την άλλη. Αντίθετα, έχοντας συγκινησιακούς δεσμούς και κυρίως την χριστιανική ιδέα, έκαναν κοινές προσπάθειες για την πραγματοποίηση τέτοιων σκοπών. Ένα ωραίο παράδειγμα για να το καταλάβουμε, είναι ο θρύλος που μας έρχεται από την Αγγλία, του βασιλιά Αρθούρου και των Ιπποτών του, της Στρογγυλής Τραπέζης. Γιατί στρογγυλή Τράπεζα; Γιατί σ’ ένα στρογγυλό τραπέζι χωρίς γωνίες δεν ξεχωρίζει κανείς, ούτε καν ο βασιλιάς. Και τί βάζουν όλοι αυτοί ως κορυφαίο στις αναζητήσεις τους; Κάτι χριστιανικό, το Άγιο Δισκοπότηρο, απ’ όπου ο Ιησούς είχε πει «Τούτο εστί το αίμα μου».
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η περίπτωση της Σχολής του Φυσικού Δικαίου, που έδωσε ομοιομορφία στο δημόσιο δίκαιο των ευρωπαϊκών λαών και δημιούργησε στους άνδρες της Γαλλικής Επανάστασης την παραίσθηση ότι νομοθετούν για την ανθρωπότητα.
Ήταν το τέλος του 18ου Αιώνα και το τέλος της μοναρχίας, τότε που οι δυό Επαναστάσεις στην Αμερική και στη Γαλλία βάλανε αντιμέτωπο στον μονάρχη, τον «Λαό». Και τί είναι αυτός ο «Λαός»; Είναι το έθνος. Ο μονάρχης δεν έχει εξουσία σ’ αυτό. Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το έθνος. Για να έρχονται όμως από το έθνος, πρέπει η κάθε εθνότητα να συγκροτηθεί σε κυρίαρχη πολιτεία.
Και κάπου εδώ άρχισαν οι εθνικότητες. Έχοντας συνείδηση αυτής ακριβώς της νέας αρχής, ο Αδαμάντιος Κοραής παρουσιάστηκε το 1803 στο Παρίσι, στην ολομέλεια της Societe des Observateurs de l’ Homme και υποστήριξε ότι το ελληνικό έθνος «από αιώνων» βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Τούρκους - και το χαρακτήρισε prisonnier de guerre et non enslave (αιχμάλωτο πολέμου και όχι σκλάβο).
Ήταν το τέλος του 18ου Αιώνα και το τέλος της μοναρχίας, τότε που οι δυό Επαναστάσεις στην Αμερική και στη Γαλλία βάλανε αντιμέτωπο στον μονάρχη, τον «Λαό». Και τί είναι αυτός ο «Λαός»; Είναι το έθνος. Ο μονάρχης δεν έχει εξουσία σ’ αυτό. Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το έθνος. Για να έρχονται όμως από το έθνος, πρέπει η κάθε εθνότητα να συγκροτηθεί σε κυρίαρχη πολιτεία.
Τα λόγια αυτά του Κοραή τα ακολούθησε η έκρηξη του 1821. Η επανεμφάνιση των Ελλήνων, που με ορμή πολεμούσαν τον «βάρβαρο», έφερε την έκπληξη και συγκίνησε τόσο πολύ, που ξέσπασε το ρεύμα εκείνο του Φιλελληνισμού σε όλη την Ευρώπη και στην νεαρή Συμπολιτεία που βρισκότανε πέραν του Ατλαντικού Ωκεανού.
Αυτός όμως ο Φιλελληνισμός δεν ήταν μια απλή εκδήλωση συμπάθειας για έναν ιστορικό λαό, έχοντας τις ρίζες της στον Ουμανισμό στα λατινικά, στον Ανθρωπισμό στα ελληνικά. Αυτό που ονομάστηκε «Φιλελληνισμός» είχε ουσιαστικότερο περιεχόμενο.
Ο αγώνας των Ελλήνων κατά των Ασιατών έγινε συνειδητός στους ευρωπαϊκούς λαούς - που τώρα διαχωρίζονταν σε εθνότητες - ότι ήταν συμπαγής η πνευματική τους ενότητα, ότι ήταν η αντίπαλη της ασιατικής νοοτροπίας που δεν είχε καμιά θέση στην Ευρώπη. Ο από κοινού αυτός συναγερμός μέσω του Φιλελληνισμού ήταν η πρώτη έμπρακτη εκδήλωση της Ευρωπαϊκής Ιδέας. Η ιδέα αυτή, δηλαδή της ευρωπαϊκής ενότητας, δεν ήταν η μόνη που της έδωσε την αφορμή η Ελληνική Επανάσταση. Η εξέγερση των Ελλήνων έτυχε να γίνει τότε που οι Δυτικοί Ευρωπαίοι είχανε κάνει τον Ατλαντικό Ωκεανό εσωτερική θάλασσά τους κατέχοντας απέναντι αμερικανικά εδάφη και οι Ρώσοι είχανε καταλάβει - μετά την Βόρεια Ασία - την Αλάσκα, σε δικά τους αμερικανικά εδάφη. Εσωτερική θάλασσα ήταν τώρα και για τους επαναστάτες Έλληνες το Αιγαίο, με πράξη παγκόσμιας σημασίας διώχνοντας από την Ευρώπη τον βάρβαρο Ασιάτη. Γι’ αυτούς που ζούσαν πέραν του Ατλαντικού Ωκεανού και που λέγονταν τότε όχι ακόμα Ηνωμένες Πολιτείες αλλά Σύσπονδες Πολιτείες της Αρκτώας Αμερικής, οι άνδρες του1821 επιχειρούσαν πράξη παγκοσμίου ενδιαφέροντος.
Τότε συνέβη το εξής: Ο γνωστός σ’ εμάς πρωθυπουργός της Αγγλίας Τζώρτζ Κάνινγκ (πλατεία Κάνιγγος) που προκάλεσε το Ναβαρίνο σαν γεγονός αργότερα, μέσω του Αμερικανού πρεσβευτή στο Λονδίνο υπέβαλε στον πρόεδρο Μονρόε την πρόταση οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί να κάνουν κοινή δήλωση που να υποστηρίζει την ανεξαρτησία των Πολιτειών της Νότιας Αμερικής, όχι μόνο από τις μητροπόλεις τους Ισπανία και Πορτογαλία, αλλά και από τις Ευρωπαϊκές Πολιτείες. Ο πρόεδρος Μονρόε το σημείωμα του Κάνινγκ με ημερομηνία 20 Αυγούστου 1823 (τότε που είχε σκοτωθεί στην επαναστατημένη Ελλάδα ο Μάρκος Μπότσαρης) το διαβίβασε στον ελληνομαθή Τόμας Τζέφερσον, ζητώντας τη γνώμη του. Ο Τζέφερσον απάντησε, συμβουλεύοντας τον Μονρόε να αποδεχτεί την πρόταση και γράφοντάς του ανάμεσα στ’ άλλα τα εξής: «Η Μεγάλη Βρετανία είναι το μόνο έθνος που μπορεί να μας κάνει κακό. Αν όμως το έχουμε στο πλευρό μας, δεν έχουμε τίποτα να φοβηθούμε στον Κόσμο. Γι’ αυτό, πρέπει να συνδεθούμε με την Αγγλία με φιλία σταθερή και όσο το δυνατόν εγκάρδια».
Αυτά τα έλεγε ο κυριότερος δημιουργός παλαιότερα της Διακήρυξης της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας ενάντια στην Αγγλία. Η συμβουλή του Τζέφερσον εντούτοις αντανακλούσε τις μέχρι τότε οικονομικές σχέσεις που οι Αμερικανοί διατηρούσαν με την πρώην μητρόπολή τους, τη Μεγάλη Βρετανία, και ήταν έως στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα. Σχέσεις που βασίζονταν στις συναλλαγές με τις μέχρι τότε Ισπανικές αποικίες της Αμερικανικής Ηπείρου. Ωστόσο, οι
Τόμας Τζέφερσον
Αμερικανοί τώρα προβληματίζονταν με τη νέα κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην Ευρώπη, έπειτα από την ήττα του Ναπολέοντα και την καθιέρωση της Ιεράς Συμμαχίας από τα ανακτοβούλια που είχαν παλινορθωθεί. Γι’ αυτό απέρριψαν την αγγλική πρόταση κοινής δράσης και προχώρησαν στην διατύπωση του περίφημου Δόγματος Μονρόε, με μια ομιλία του προέδρου τους στο Κογκρέσο το 1823:
«Οφείλουμε στο όνομα της ειλικρίνειας και των φιλικών μας σχέσεων με τις (ευρωπαϊκές) Δυνάμεις να δηλώσουμε ότι θα θεωρήσουμε κάθε απόπειρά τους για επέκταση του συστήματός τους σε οποιοδήποτε μέρος αυτού του ημισφαιρίου ως επικίνδυνη για την ειρήνη και την ασφάλειά μας. Δεν έχουμε αναμειχθεί στις αποικίες και στις εξαρτημένες περιοχές καμιάς ευρωπαϊκής δύναμης και δεν σκοπεύουμε να αναμειχθούμε. Αλλά από κοινού με τις κυβερνήσεις που δήλωσαν την ανεξαρτησία τους και τη διατήρησαν, μια ανεξαρτησία που με πολλή περίσκεψη και βασιζόμενοι στις αρχές του δικαίου την έχουμε αναγνωρίσει, δεν μπορούμε να μη θεωρήσουμε οποιαδήποτε ανάμειξη που στοχεύει στην καταπίεση και τον έλεγχο του πεπρωμένου τους από οποιαδήποτε ευρωπαϊκή δύναμη και με οποιονδήποτε τρόπο, παρά μόνο ως εκδήλωση μη φιλικής διάθεσης απέναντι στις Ηνωμένες Πολιτείες».
Και τί σχέση έχει αυτό με τους Έλληνες του 21 και με τον Φιλελληνισμό, αφού έδειχνε - και ήταν - διπλωματικός ελιγμός και πολιτικά μαγειρέματα;
Έχει σχέση, γιατί στα χρόνια που επανεμφανίζεται το ελληνικό έθνος στο προσκήνιο της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής θυμίζοντας ξανά σε όλους τον πατροπαράδοτο «φρουρό της Ευρώπης», παρουσιάζονται και οι Ηνωμένες Πολιτείες σαν Μεγάλη Δύναμη με το Δόγμα Μονρόε. Αποτέλεσμα, για παράδειγμα, ήταν να φύγει από την Αμερικανική Ήπειρο η Ρωσία, εγκαταλείποντας την Αλάσκα, και ο Ατλαντικός να θεωρείται προέκταση της Μεσογείου και «εσωτερική θάλασσα των δύο Ωκεάνιων Δυνάμεων».
Η ελαστικότητα και η ευκαμψία, που ήταν γνωρίσματα του Δόγματος Μονρόε, το έκαναν να ενώσει Ευρώπη και Αμερική σε ενότητα που ήταν «όαση πολιτισμού στη μέση μιας βάρβαρης ερήμου». Κι όταν έλεγαν οι Έλληνες και οι μετέπειτα απ’ αυτούς ξένοι «βάρβαρο», εννοούσαν τον Κόσμο της Ασίας, αδιάφορα με το ποιός είναι κάθε φορά ο φορέας της νοοτροπίας του, οι αρχαίοι Πέρσες ή οι κατοπινοί Τούρκοι.
Έτσι, δεν είναι άσχετο να πούμε ότι η Διακήρυξη της Β΄ Συνέλευσης των αγωνιζόμενων Ελλήνων στο Άστρος της Κυνουρίας το 1823 που απευθυνόταν «προς την υφήλιον (υπό τον ήλιον)» και που χαρακτήριζε τον αγώνα των Ελλήνων «ως συνέχειαν του προαιωνίου πολέμου τον οποίον ούτοι, εν ονόματι της Ευρώπης, διεξάγουν κατά του Ασιάτου» και το διάγγελμα του προέδρου Μονρόε την ίδια χρονιά, το 1823, όπου ο Ατλαντικός κατέληγε «προέκταση της Μεσογείου», ακόμη και στις μέρες μας περιέχουν την παλιά αυτή αντίθεση Ευρώπης και Ασίας.
Στο Σχέδιό του εκείνο «του προς το Κογκρέσο διαγγέλματος», ο Μονρόε παρενέβαλε ρήτρα όπου οι Αμερικανοί όχι μόνο αναγνώριζαν ρητά «τους εν Επαναστάσει Έλληνες ως αποτελούντας αυτοτελή κυρίαρχον πολιτείαν», αλλά απηύθυνε σύσταση στο Κογκρέσο «όπως αποσταλεί αμέσως πρεσβευτής προς τους Έλληνας». Αυτή η ενέργεια, του τότε προέδρου τους, φανερώνει την προοπτική των Αμερικανών σαν ανερχόμενη Μεγάλη Δύναμη, που απευθυνόταν ιδιαίτερα στους Έλληνες σαν επανερχόμενη εθνική οντότητα στους καταλόγους των εθνών.
Έτσι ήτανε τα φιλελληνικά δρώμενα στο παγκόσμιο σκηνικό. Βέβαια εμείς, στις μέρες μας, ξέρουμε μόνο τον Κάνινγκ που βοήθησε, τους φιλέλληνες που χάθηκαν στη Μάχη του Πέτα, και τον λόρδο Μπάυρον ή τον Ελβετό Μάγερ που πέθαναν στο πολιορκημένο Μεσολόγγι.
