«Όποιος λέει αλήθειες, δεν κινδυνεύει να πει βλακείες...». Λόγια μεγάλων ανδρών. Άλλωστε, δεν υπάρχουν κατοχυρωμένα «λόγια μεγάλων γυναικών»· γι’ αυτές έχει παγιωθεί η ιδέα άλλων ρόλων. Η ανωτέρω «σοφία» αποτελεί μότο στο προσωπικό ιστολόγιο ενός άντρα, τηλεσκηνοθέτη μάλιστα.
Στο άρθρο που ακολουθεί θα μας απασχολήσουν ζητήματα που διαπλέκονται σε μεγάλο βαθμό με τα συνθετικά στοιχεία του τίτλου και της πρώτης παραγράφου του: «μεγάλος» και «μεγαλύτερος» άνδρας, «τηλεόραση», «σκηνοθεσίες», «αλήθειες», «ψέματα», «βλακείες». Οι γυναίκες γενικά, η γυναίκα ειδικά. Το σεξ.
Πρωταγωνιστούν: χρόνος, τόπος, άνθρωποι, ονόματα, σύμβολα, υπερβολές, θέματα και θεάματα της τηλεόρασης που είχαμε στο σαλόνι, στολισμένη με το καλό σεμεδάκι. Ανασηκώναμε την άκρη του ανοίγοντας τη συσκευή, για να δούμε το σοφά σκηνοθετημένο υλικό, ώστε να διαμορφωθεί στο μυαλό μας η εικόνα της νέας πραγματικότητας που έμελλε να μας αγκαλιάσει σταδιακά, να μας ενσωματώσει σε ένα σύνολο εύπλαστων ανθρώπινων συμπεριφορών. Γεννιόταν το πολιτικό μάρκετινγκ και δεν το ξέραμε.
(*)Τα όσα αναφέρονται παρακάτω δεν αποτελούν εικασίες της γράφουσας, αλλά είναι κομμάτι της πρόσφατης Ιστορίας μας βασισμένο σε πηγές και πρόκειται για ακαδημαϊκή εργασία.
Η Ελλάδα στο ξεκίνημα των έιτις έχει βγει «μόλις» από επταετή δικτατορία. Έκανε διάλειμμα ολίγων ετών με διακυβέρνηση από ευπατρίδη «σωτήρα» εκ Παρισίων, με παπιγιόν, μπάτλερ, γαλατική ευγένεια και όραμα υψηλότερο των λαϊκών προσδοκιών και γι’ αυτό ευάλωτο και εύκολος στόχος των αντιπολιτευτικών συνθημάτων: «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο».
Αμέσως μετά, η χώρα βρέθηκε να εορτάζει την (απ)αλλαγή από όσα της έλεγαν ότι δεν αξίζει· διότι, ναι μεν «ανήκομεν εις την Δύσιν» αλλά βολευόμαστε με Ανατολήν. Στο ζιβάγκο παπιγιόν δεν κουμπώνει, οι ατημέλητες γενιάδες είναι δείγμα ανδρισμού, το κοτλέ παντελόνι με τα «γόνατα» δείκτης επαναστατικότητας.
«Σύντροφοι, δύσκολη η ζωή του αντιστασιακού στο Παρίσι, το Βερολίνο, τη Στοκχόλμη και άλλα κέντρα παραγωγής, συσκευασίας και διάθεσης ιδεολογίας. Αν επιμένετε, όμως, ας έρθουμε να σώσουμε λίγο τη χώρα».
Από το «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» μάθαμε από την κρατική τηλεόραση ότι περάσαμε πανηγυρικά στην αποποινικοποίηση της μοιχείας, την κατάργηση της προίκας, τον πολιτικό γάμο, τη διατήρηση του επωνύμου της γυναίκας μετά τον γάμο, το συναινετικό διαζύγιο, τη νομιμοποίηση των εκτός γάμου τέκνων κ.λπ. Κάποιες από αυτές τις καινοτομίες, συμπτωματικά ταίριαζαν στην προσωπική ζωή του νέου πρωθυπουργού, αλλά και πολύς άλλος κόσμος, επίσης, χάρηκε και ύψωσε την ένταση στην τιβί.
Οι άνθρωποι με το ζιβάγκο έφτασαν το άρμα της εξουσίας, πέταξαν τους αναβάτες με «νωπή» λαϊκή εντολή και γαντζώθηκαν επάνω του, αποφασισμένοι. Τη νέα ανάγκη του κόσμου καλλιέργησε η ρητορική δεινότητα ενός ηγέτη, επίσης προσφάτως επαναπατρισθέντος από τη Γη των ευκαιριών στη Γη της ευκαιρίας του.
Ανδρέας Γεωργίου Παπανδρέου: γιος δημοφιλούς πρωθυπουργού, ευφυής, τεχνοκράτης, καθηγητής αμερικανικού πανεπιστημίου, ρήτορας έως δημαγωγός, σύζυγος, πατέρας, διαχρονικά εραστής, χορευτής ζεϊμπέκικου. Υπέγραψε «δήλωση μετανοίας» και ξέφυγε από τη μεταξική δικτατορία, έκανε γάμους, διαζύγιο, παιδιά και καριέρα στις Η.Π.Α. Επέστρεψε στα σίξτις, όταν η χώρα έμοιαζε να έχει προοπτική, πολιτεύτηκε, ενεπλάκη σε υπόθεση συνωμοσίας, ξέφυγε από τη χούντα των συνταγματαρχών, το 1968 ίδρυσε το ΠΑΚ στη Σουηδία, εκεί όπου το 1969 απέκτησε -μυστικά- εκτός γάμου παιδί. Πίσω ξανά στα σέβεντις στη μεταπολιτευτική Ελλάδα, ο Παπανδρέου πρόσθεσε ένα ΣΟ στο ΠΑΚ και στην ιδεολογία πράσινο χρώμα, ανατέλλοντα ήλιο και «Κάρμινα μπουράνα». Εκείνη την εποχή τα καφενεία μοιράστηκαν σε πράσινα και γαλάζια.
Παράλληλα, ο φιλόδοξος πολιτικός επιχείρησε -και κατάφερε- να «πουλήσει» την ιδεολογία και το όνειρο σαν τυποποιημένο προϊόν, διαφημιζόμενο όχι μόνο στα διαλείμματα των τηλεοπτικών προγραμμάτων αλλά και στα τηλεοπτικά δελτία. Ο πολιτικός λόγος έπρεπε να γίνει τηλεοπτική εικόνα που ισούται με χιλιάδες λέξεις, μεταφραζόμενες σε ψήφους πληρωτέες επί τη εμφανίσει του πλάνου. Ο Παπανδρέου είχε δωρεάν περισσότερο τηλεοπτικό χρόνο από τα ελάχιστα ακριβά δευτερόλεπτα μιας εμπορικής διαφήμισης. Είχε και τον Τάσο Μπιρσίμ.
Ο Τάσος Μπιρσιμιτζόγλου γεννήθηκε στο Λεωνίδιο, σπούδασε κινηματογράφο και τηλεόραση, παρακολούθησε σχετικά σεμινάρια ανά τον κόσμο. Τον κέρδισε η σκηνοθεσία, εργάστηκε στην κρατική και ιδιωτική τηλεόραση, στο ραδιόφωνο, σε ενημερωτικές εκπομπές, διαφήμιση, αθλητικά γεγονότα. Πρώτη εγγραφή στο ιστολόγιό του, στην ενότητα «1981 έως σήμερα»:
«ΠΑΣΟΚ: Απευθείας σύνδεση (κάλυψη) όλων των προεκλογικών συγκεντρώσεων και συνεδρίων & συνδιασκέψεων του κόμματος».
Αυτό από μόνο του συνιστά καριέρα, δεμένη με χρυσή κορδέλα στην πορεία του «μεγαλύτερου άνδρα». Υπήρξε διευθυντής τηλεόρασης στην ΕΡΤ (1987 - 1989), θεωρεί ότι λέει αλήθειες, άρα όχι βλακείες.
Ο Μπιρσίμ κάλυψε το 1981 την προεκλογική συγκέντρωση του Παπανδρέου στα Ιωάννινα· αυτή ήταν η αρχή μιας σχέσης ζωής.
«Μετά την μεγάλη προεκλογική ομιλία του ’81 στο Σύνταγμα οι επαφές μας ήταν πυκνές και εγκάρδιες. Μια φορά με φώναξε για φαγητό, παρήγγειλε λευκό κρασί, με κοίταξε και μου είπε: Αν υπήρχε μετάλλιο σκηνοθεσίας θα σου το έδινα» λέει ο Μπιρσίμ σε συνέντευξή του.
Έκτοτε, το όνομά του έγινε συνώνυμο των τηλεοπτικών εμφανίσεων του αρχηγού. Τα «μαγικά» του ήταν: στήσιμο κάμερας -ως προληπτικός, έστηνε πάντα μονό αριθμό, 13 έως 23-, ακριβής γωνία λήψης, έξυπνο μοντάζ και διαχείριση «κομπάρσων» -που νόμιζαν ότι ήταν πρωταγωνιστές επειδή τους έταζαν: «ο λαός στην εξουσία».
Αν ο Χριστός στη σφαίρα της χριστιανικής φαντασίας έκανε το θαύμα του πολλαπλασιασμού των άρτων και των ιχθύων για να χορτάσει τους πεντακισχιλίους, ο Μπιρσίμ στην τηλεοπτική πραγματικότητα πολλαπλασίαζε τον κόσμο και τα σημαιάκια. «Χόρταιναν» θέαμα χιλιάδες τηλεθεατές και αποκτούσαν την ανάγκη του ανήκειν στο συλλογικό και όχι στο εύθραυστο ατομικό όραμα. Το άτομο θέλει να ανήκει στις πλειοψηφίες, θεωρία προ πολλού αποδεδειγμένη από τον Asch (πείραμα ψυχολογικής συμμόρφωσης της δεκαετίας του 1950, που διεξήγαγε ο Πολωνοαμερικανός καθηγητής Ψυχολογίας Solomon Eliot Asch (1907 - 1996)).
Οι «κακές γλώσσες» αντιπολιτευόμενων μέσων έλεγαν ότι ο Μπιρσίμ έστηνε λίγους ανθρώπους στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, το Ζάππειο και το Σύνταγμα και η «αυθόρμητη» παλλαϊκή συγκέντρωση στο Πεδίου του Άρεως έμοιαζε να φτάνει στη Συγγρού. Συγχρόνως, ο πολιτικός πολλαπλασίαζε υποσχέσεις, ευκαιρίες, θέσεις στο δημόσιο.
Σε μια εποχή που δεν υπήρχαν κοινωνικά δίκτυα -διαδίκτυο γενικότερα- και κινητά τηλέφωνα για την άμεση διάχυση της πληροφορίας, η τηλεόραση πρωταγωνιστούσε και, αν ήταν καρπούζι, σίγουρα ανήκε στην κυβέρνηση, στην οποία θεσμικά ανήκε και το μαχαίρι, οπότε έκοβε όσες φέτες τραβούσε η όρεξη ή οι ανάγκες της.
Στις εκλογικές αναμετρήσεις των σέβεντις, η τηλεοπτική κάλυψη ήταν υποτονική γιατί συσκευή διέθεταν ελάχιστα σπίτια. Το πολιτικό μάρκετινγκ, βέβαια, κάπου έχει συλληφθεί ως ιδέα, κυοφορείται και αναμένεται να γεννηθεί και να αναπτυχθεί με χαρακτηριστικά κοινά με του εμπορικού αδελφού, που ήδη χρησιμοποιούσε ως εργαλείο την τηλεόραση.
Με την «αλλαγή» επήλθαν πάσης φύσεως αλλαγές· η οικονομική άνοδος επέφερε την ευρύτερη διάδοση της -έγχρωμης και τηλεχειριζόμενης- τηλεόρασης. Σπουδαίο εργαλείο! Στη θέση του Παπανδρέου, θα χάριζα τηλεοράσεις σε όσους δεν μπορούσαν να αγοράσουν.
Την προβολή των προς «πώληση» ιδεών και προσώπων αναλαμβάνουν οι ήδη υπάρχοντες επαγγελματίες, χωρίς εξειδικευμένες σπουδές αλλά με όραμα και ευφυΐα. Παρεμπιπτόντως, η λέξη «όραμα», «φορέθηκε» έκτοτε όσο καμιά -η ευφυΐα όχι ιδιαίτερα-, δίνοντας την αίσθηση ότι ζούμε σε ένα ομαδικό παραλήρημα ή κάνουμε ομαδική χρήση ψυχοτρόπων ουσιών.
Για να πουλήσει αντιαμερικανισμό κάποιος που «ταΐστηκε» στην Αμερική και επέστρεψε με Αμερικανίδα σύζυγο και τέσσερα παιδιά με μητρική γλώσσα την αγγλική ενώ, κατά δήλωση του μεγαλυτέρου, σκέφτονταν στη σουηδική, απαιτήθηκαν προσπάθειες χαμηλής αισθητικής και υψηλού λαϊκισμού.
Πέραν του τυχαίου γεγονότος ότι το εκτός γάμου παιδί του Παπανδρέου στη Σουηδία είχε μητέρα τηλεπαρουσιάστρια, η ελληνική κρατική τηλεόραση εργαλειοποιήθηκε ποικιλοτρόπως για να εξυπηρετηθούν όλοι. Και όλες, όμως. Κατά τον Γιώργο Ρωμαίο, τότε πρόεδρο της ΕΡΤ, η σύζυγος του πρωθυπουργού Μαργαρίτα απαίτησε τηλεοπτικό συνεργείο για την κάλυψη ιδιωτικής επίσκεψής της στις Η.Π.Α.
Η αεροσυνοδός της Ολυμπιακής Δήμητρα Λιάνη, αναδυόμενη προσωπικότητα στην ιδιωτική σφαίρα του πρωθυπουργού, ζήτησε 3.000.000 δρχ για κάθε επεισόδιο της -αποτυχημένης- τηλεοπτικής εκπομπής «Μισό - Μισό», παραγωγής δικής της και του τότε συζύγου της. Δεν πέρασε, αλλά τουλάχιστον κατάφερε με ειδική ρύθμιση να πάρει σύνταξη στα 35 της από την άλλη αμαρτωλή της εποχής, την Ολυμπιακή, επίσημο διακινητή ψηφοφόρων.
Προκειμένου να εμπλακούν τηλεσκηνοθέτες, κομπάρσοι, ψεύτες, κλέφτες και λοιποί επαγγελματικοί κλάδοι, ίσως θα ήταν εξυπνότερο, με εργαλείο πάλι την τηλεόραση, να εκπαιδευτεί ο λαός έτσι, ώστε να μην τον ενδιαφέρει αν οι πολιτικοί είναι άντρες, γυναίκες, γκέι, άσπροι, μαύροι, πράσινοι, πιστοί, μοιχοί, άθεοι, διαζευγμένοι. Θα έπρεπε να διδαχθεί από την τρυφερή ηλικία του προνηπίου την έννοια της λέξης «αποτελεσματικότητα»· αν ο πολιτικός είναι αποτελεσματικός, δεν μας ενδιαφέρει η ιδιωτική του ζωή. Οπότε, δεν θα χρειάζονταν τα ψέματα και η σκηνοθεσία της άφιξης Παπανδρέου από το εξωτερικό, ύστερα από περιπέτεια υγείας, την εξέλιξη της οποίας μετέδιδε καθημερινά λάιβ η τηλεόραση.
Η έρευνα για το άρθρο έδειξε ότι το ιστορικό νεύμα του πρωθυπουργού προς την τότε ερωμένη και κατόπιν σύζυγό του Δήμητρα Λιάνη, ήταν και αυτό σκηνοθετημένο, ένας ακόμη «μπιρσιμισμός». Ο τηλεσκηνοθέτης επέλεξε το ντύσιμο του πρωθυπουργού, πρόβαραν τον ρυθμό καθόδου, πού θα σταματήσει, με ποιο χέρι θα χαιρετήσει τον λαό που τον υποδέχτηκε με σημαιάκια και συγκίνηση, με ποιο χέρι θα κάνει το νεύμα που «νομιμοποίησε» τη δική του μοιχεία, την αποποινικοποίηση της οποίας έτσι κι αλλιώς είχε την πρόνοια να νομοθετήσει, όταν βεβαιώθηκε πως ούτε ψυχίατρος δεν τον έσωζε από τη φιλέρευνη -στον τομέα- φύση του.
Αυτά μου θύμισαν την εγκατάσταση με πλέιμομπιλ στην έκθεση του 2017 στο Γκάζι, με τίτλο «GR80s. Η Ελλάδα του Ογδόντα στην Τεχνόπολη». Τα πλέιμομπιλ ήταν τα αγαπημένα παιχνίδια του γιου μου και του Μπιρσίμ, ως φαίνεται. Τα μετέφεραν με πούλμαν ανά τη χώρα και τα έστηναν μπροστά στις κάμερες. Τα πιο «σβέλτα» πήραν ως αντάλλαγμα το ελεύθερο να «μπουκάρουν» από παντού στο δημόσιο, άλλα -αγροτικής αλλά και αστικής τάξης- μπήκαν στο νέο παιχνίδι που παιζόταν κυρίως στα καφενεία: φωνάζοντας «αυθόρμητα» μπροστά στις κάμερες «Έξω από την Ε.Ο.Κ.», μάζευαν πόντους και κέρδιζαν το μεγάλο έπαθλο «επιδοτήσεις», χορηγία της Ε.Ο.Κ., φυσικά!
Ο Παπανδρέου πέθανε, ο Μπιρσίμ όχι, το ΠΑ.ΣΟ.Κ. μεταλλάχθηκε· το ίδιο και το πολιτικό μάρκετινγκ, που «είναι εδώ, ενωμένο δυνατό». Από τις πρώτες -ενστικτώδεις και αδέξιες πλην αποτελεσματικές- προσπάθειες του Μπιρσίμ, περάσαμε στα λέιζερ, τις γιγαντοοθόνες, τη μεγαλύτερη προσπάθεια πολλαπλασιασμού τού όλο και μικρότερου πλήθους, στα νεότερα εργαλεία, με χάι τεκ γραφικά πολιτικών παρουσιάσεων από τις εταιρείες που αναλαμβάνουν συναυλίες παγκόσμιας εμβέλειας. Τις καμπάνιες των πολιτικών σχεδιάζουν με κάθε λεπτομέρεια και έναντι αδράς αμοιβής εταιρείες στελεχωμένες από άτομα υψηλής εξειδίκευσης. Ολόκληρα επιτελεία δημιουργούν προωθητικό υλικό που μοιάζει να απευθύνεται στρατηγικά σε καθένα άτομο προσωπικά από το ετερόκλητο πλήθος που αποτελεί τον στόχο της καμπάνιας. Φυσικά, ο ρόλος των κοινωνικών δικτύων είναι, επίσης, τεράστιος. Το ίδιο και των παραδοσιακών μεθόδων, όμως.
Εννοείται ότι οι εργαζόμενοι στις εταιρείες πολιτικού μάρκετινγκ πιθανόν να απέχουν ιδεολογικά από τον πελάτη που προωθούν με επαγγελματισμό και μόνο. Το συναίσθημα είναι για τα πλέιμομπιλ.
Βιβλιογραφία - Σύνδεσμοι και λοιπές πηγές
● Βαμβακάς Β. - Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα της Δεκαετίας του ‘80 - Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο 2014, σσ 515 - 517, 624 - 626
● Ναυρίδης, Κλ., Δημητρακόπουλος, Γ. & Πασχαλίδης, Γ. (επιμ.) (2008). Τηλεόραση και Επικοινωνία (σσ. 97-110, 151-193, 241-262). Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο
● Τάσος Μπιρσίμ
● Μπιρσίμ, βίντεο: 100 χρόνια από τη γέννηση Παπανδρέου
● Solomon Asch Biography
● Το Πείραμα Συμμόρφωσης / The Asch Conformity Experiment (Greek Subs)
● Πείραμα συμμόρφωσης του Asch
● ΡΙΜΕΪΚ - 3
● ΡΙΜΕΪΚ - 4
● https://ikee.lib.auth.gr/record/331170/files/GRI-2021-30523.pdf
● Το νεύμα του Ανδρέα Παπανδρέου στην Μιμή σε σκηνοθεσία Τάσου Μπιρσίμ
● Το νεύμα Παπανδρέου
● Η ελληνική δεκαετία του 80
● Το βιβλίο Έρωτας και εξουσία, της Μαργαρίτας Παπανδρέου
● Φωτογραφίες: Γεωργία Καρβουνάκη, από την έκθεση «GR80s. Η Ελλάδα του Ογδόντα στην Τεχνόπολη», 29 - 01 - 2017
● Τίτλος άρθρου από τη γνωστή κινηματογραφική ταινία του 1989 «Σεξ, ψέματα και βιντεοκασέτες», σε σκηνοθεσία Στίβεν Σόντερμπεργκ. Κέρδισε Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες, η οποία θεωρείται ότι επηρέασε την πορεία του ανεξάρτητου κινηματογράφου.
