του
Δημήτρη Ι. Μπουνάκη
Καθηγητή Μαθηματικών, Ημερολόγου
Το φαινόμενο της εαρινής ισημερίας της 21ης Μαρτίου, μας δίνει την αφορμή να αναφερθούμε για λίγο στο σημαντικό αυτό αστρονομικό φαινόμενο και ίσως άγνωστο σε πολλούς.
Αν κοιτάξουμε μια ξάστερη βραδιά τον νυκτερινό ουρανό, έχομε την εντύπωση ότι τα άστρα είναι καρφωμένα στην εσωτερική επιφάνεια μιας τεράστιας σφαίρας.
Η εντύπωση αυτή είναι βέβαια φανταστική, λόγω των τεραστίων αποστάσεων που μας χωρίζουν από τα άστρα. Την φανταστική αυτή σφαίρα, που θεωρούμε ότι έχει κέντρο το μάτι μας και οποιαδήποτε μεγάλη ακτίνα, την ονομάζουμε Ουράνιο Σφαίρα. Πάνω σε αυτήν την σφαίρα παρατηρούμε τα αστέρια - και τον ήλιο μας - να μετακινούνται φαινομενικά από την Ανατολή στη Δύση. Λέμε φαινομενικά γιατί αυτή η κίνηση οφείλεται στην περιστροφή της γης γύρω από τον άξονά της εντός 24 ωρών. Μάλιστα, την προέκταση του άξονα περιστροφής της Γης θεωρούμε ως άξονα περιστροφής της ουράνιας σφαίρας και λέγεται άξονας του κόσμου.
Είναι γνωστό εξ’ άλλου ότι η Γη, όπως και κάθε άλλος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος, κινείται γύρω από τον ήλιο σε μια ελλειπτική τροχιά σε χρονικό διάστημα 365,25 ημερών περίπου (για την Γη).
Καθώς λοιπόν κινείται η Γη γύρω από τον ήλιο, ο ήλιος φαίνεται να κινείται στο εσωτερικό της ουράνιας σφαίρας. Μπορούμε να φανταστούμε αυτό που συμβαίνει με την ετήσια αυτή φαινομενική κίνηση του ήλιου, αν τοποθετήσουμε μια λάμπα στο κέντρο ενός δωματίου και γυρίζουμε αργά γύρω από αυτήν. Θα δούμε ότι η λάμπα φαίνεται να κινείται ως προς τα αντικείμενα του δωματίου.
Έτσι δημιουργείται μια φαινομενική (όχι πραγματική) διαδρομή του ήλιου πάνω στην ουράνιο σφαίρα, που λέγεται Εκλειπτική. Δηλαδή η εκλειπτική είναι η τομή του επιπέδου της τροχιάς της Γης γύρω από τον ήλιο, με την ουράνιο σφαίρα και είναι ένας (μέγιστος) κύκλος, χρήσιμος για τη μελέτη πολλών αστρονομικών θεμάτων.
Η φαινομενική αυτή κίνηση του ήλιου κατά μήκος της εκλειπτικής, δεν έχει σχέση με την επίσης φαινομενική ημερήσια κίνηση του ήλιου, από την Ανατολή στη δύση (ανάδρομος φορά), που βλέπουμε καθημερινά, η οποία οφείλεται στη περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της κατά αντίθετη φορά (ορθή φορά).
Εκλειπτική ονομάστηκε γιατί βρέθηκε ότι οι εκλείψεις συμβαίνουν, όταν η τροχιά της σελήνης τέμνει τον κύκλο αυτό.
Ένας άλλος χρήσιμος κύκλος στην ουράνιο σφαίρα είναι ο Oυράνιος Iσημερινός, που είναι η τομή του επιπέδου του γήινου ισημερινού με την ουράνιο σφαίρα. Έτσι ο άξονας του κόσμου είναι κάθετος στον ουράνιο ισημερινό, αφού ο άξονας περιστροφής της Γης είναι κάθετος στον ισημερινό της Γης. Το επίπεδο της Εκλειπτικής σχηματίζει γωνία 23,5 μοίρες με το επίπεδο του ουράνιου ισημερινού, την λεγόμενη λόξωση της εκλειπτικής. Η γωνία αυτή είναι ίση με τη συμπληρωματική της γωνίας (66,5ο ) που σχηματίζει ο άξονας περιστροφής της Γης με την εκλειπτική. Στην λόξωση της εκλειπτικής οφείλεται η διαφορετική διάρκεια της ημέρας με τη νύχτα και το φαινόμενο των εποχών στη Γη και …αλίμονο στη ζωή μας αν δεν υπήρχε.
Η θέση της εκλειπτικής στην ουράνιο σφαίρα καθοριζόταν από του Αρχαίους αστρονόμους με τη βοήθεια 12 αστερισμών που βρίσκονται εντός μιας σφαιρικής ζώνης 9ο (ζωδιακός κύκλος) εκατέρωθεν της εκλειπτικής, τα γνωστά μας ζώδια που είχαν (και έχουν) τα ονόματα μικρών ζώων. Εντός της σφαιρικής αυτής ζώνης βρίσκονται και τα επίπεδα της τροχιάς της σελήνης περί την Γη και των άλλων πλανητών του ηλιακού μας συστήματος.
Η Εκλειπτική και ο Ουράνιος ισημερινός τέμνονται σε δύο σημεία (βλ. πρώτο σχήμα): το σημείο γ (εαρινό ισημερινό σημείο), όπου έχουμε την Εαρινή Ισημερία (vernal equinox) και το σημείο γ¢ (φθινοπωρινό ισημερινό σημείο) όπου έχουμε την Φθινοπωρινή Ισημερία (Autumnal Equinox).
Στις ισημερίες η διάρκεια της ημέρας είναι περίπου ίση με τη διάρκεια της νύχτας, δηλαδή 12 ώρες. Κατά την εαρινή ισημερία, που συμβαίνει στις 20 ή 21 Μαρτίου κάθε χρόνου, ο ήλιος από το νότιο ημισφαίριο του ουρανού κινείται προς το βόρειο, ενώ κατά την φθινοπωρινή ισημερία, ο ήλιος από το βόρειο ημισφαίριο κατέρχεται στο νότιο και αυτό συμβαίνει περίπου στις 22 ή 23 Σεπτεμβρίου.
Ας παρακολουθήσουμε όμως την πορεία του ήλιου πάνω στην εκλειπτική κατά την διάρκεια του έτους. Από το εαρινό ισημερινό σημείο γ (20 ή 21 Μαρτίου) και μετά, ο Ήλιος φαίνεται να σκαρφαλώνει όλο και πιο πάνω στο βόρειο ημισφαίριο του ουρανού. Οι μέρες μεγαλώνουν, οι νύχτες μικραίνουν και ο καιρός γίνεται όλο και πιο θερμός.
Περίπου τρεις μήνες αργότερα, στις 21-22 Ιουνίου, ο Ήλιος φτάνει στο βορειότερο σημείο της εκλειπτικής από το οποίο θα αρχίσει πλέον να κατέρχεται, «τρεπόμενος» και πάλι προς τον ισημερινό. Το σημείο αυτό ονομάζεται θερινό τροπικό σημείο, επειδή ο Ήλιος τρέπεται προς τον ισημερινό και από την ημέρα αυτή αρχίζει η εποχή του καλοκαιριού.
Είμαστε στο θερινό ηλιοστάσιο (June solstice) με την μεγαλύτερη ημέρα του χρόνου.
Στην συνέχεια καθώς ο ήλιος φαίνεται να κατέρχεται στην εκλειπτική προς νότο, η ημέρα όλο και μικραίνει υπέρ της νύχτας μέχρι να φτάσει στην φθινοπωρινή ισημερία της 22-23 Σεπτεμβρίου (σημείο γ¢), όπου η διάρκεια της μέρας όπως αναφέραμε είναι ίση με αυτής της νύχτας. Η πορεία στην συνέχεια του Ήλιου φαίνεται να συνεχίζεται προς το νότιο ημισφαίριο του ουρανού, οι νύχτες μεγαλώνουν μέχρι την νύχτα της 21-22 Δεκεμβρίου, όπου έχουμε την μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου (πάντα στο βόρειο ημισφαίριο της Γης, τα αντίθετα έχουμε στο νότιο), δηλαδή έχουμε το χειμερινό ηλιοστάσιο (December solstice). Ονομάστηκαν ηλιοστάσια επειδή στις θέσεις αυτές ο ήλιος φαίνεται να μένει σταθερός για ορισμένες μέρες, λόγω του σχετικώς σταθερού ύψους του το μεσημέρι.
Στην συνέχεια ο ήλιος φαίνεται να ανεβαίνει προς το βόρειο ημισφαίριο του ουρανού, κινούμενος όμως ακόμη στο νότιο ημισφαίριο. Οι νύχτες μικραίνουν υπέρ της ημέρας, η θερμοκρασία χαμηλώνει (εποχή του χειμώνα εν μέρει) μέχρι την εαρινή ισημερία της 20-21 Μαρτίου κ.ο.κ.
Στις ισημερίες, όπως αναφέραμε, η διάρκεια της ημέρας είναι ίση με την διάρκεια της νύκτας (βλ. διπλανή εικόνα), δηλαδή έχουμε 12 ώρες ημέρα και 12 ώρες της νύχτα, ακριβώς επειδή ο ήλιος βρίσκεται στον ουράνιο ισημερινό.
Η ημέρα της Εαρινής Ισημερίας σηματοδοτεί την αρχή της τρίμηνης εποχής της άνοιξης, ενώ η ημέρα της Φθινοπωρινής Ισημερίας την αρχή της εποχής του φθινοπώρου, για το βόρειο ημισφαίριο της Γης. Τα αντίθετα συμβαίνουν στο νότιο ημισφαίριο. Όταν ο Ήλιος είναι επάνω από τον Ουράνιο Ισημερινό κατά τη διάρκεια των εποχών της άνοιξης και του καλοκαιριού, έχουμε περισσότερο από 12 ώρες φως την ημέρα, ενώ όταν ο ήλιος είναι κάτω από τον Ουράνιο Ισημερινό, κατά τη διάρκεια των εποχών του φθινοπώρου και του χειμώνα, υπάρχει λιγότερο από 12 ώρες φως την ημέρα.
Η εαρινή ισημερία συνδέεται άμεσα με το ημερολόγιο που έχουμε, το οποίο λαμβάνει υπόψη του το τροπικό έτος. Τροπικό έτος, είναι το χρονικό διάστημα μεταξύ δυο διαδοχικών εαρινών ισημεριών (κατά την φαινόμενη ετήσια κίνηση του ήλιου πάνω στην εκλειπτική) και είναι ίσο με 365,242199 (μέσες ηλιακές) ημέρες.
Εαρινή Ισημερία και Πάσχα
Η εαρινή ισημερία συνδέθηκε με τον εορτασμό του Χριστιανικού Πάσχα από τα πρώτα έτη μετά την Ανάσταση του Χριστού. Αυτό συνέβη γιατί ο Χριστός αναστήθηκε την «μία του Σαββάτου», δηλαδή την πρώτη μέρα μετά το Εβραϊκό Πάσχα, που ήταν το χρόνο εκείνο Σάββατο (το οποίο άρχιζε τότε -όπως και οι άλλες ημέρες αντίστοιχα- στις 6 το απόγευμα της Παρασκευής). Οι Εβραίοι όμως εόρταζαν το Πάσχα την 14η του μήνα Νισάν, η οποία ήταν η μέρα της πρώτης πανσελήνου που ακολουθούσε την εαρινή ισημερία.
Μετά από πολλά χρόνια διαφωνιών μεταξύ των Χριστιανών, για την ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα η Α΄ Οικουμενική σύνοδος (Νίκαια Βιθυνίας, 325 μ. Χ.), όρισε ένα κανόνα εορτασμού με βάση την εαρινή πανσέληνο δηλαδή την πανσέληνο που γίνεται κατά την ημέρα της εαρινής ισημερίας ή αμέσως μετά από αυτή .
Εαρινή Ισημερία και Νέο ημερολόγιο
Την εποχή που εφαρμόσθηκε το Ιουλιανό (παλαιό) ημερολόγιο, δηλαδή το 45 π. Χ., η εαρινή ισημερία ήταν περίπου στις 25 Μαρτίου, ενώ το έτος της Α΄ Οικουμενικής συνόδου, το 325 μ. Χ., η εαρινή ισημερία έγινε στις 21 Μαρτίου. Αυτό συνέβη γιατί το Ιουλιανό ημερολόγιο είχε (και έχει) καθυστέρηση 1 μέρα κάθε 128 έτη, με αποτέλεσμα να απομακρύνεται συνεχώς προς τα μπρος η εαρινή ισημερία. Έτσι φτάσαμε στο 1582 μ. Χ. όπου η εαρινή ισημερία έγινε, όταν το (παλαιό) ημερολόγιο έδειχνε 11 Μαρτίου, 10 μέρες δηλαδή νωρίτερα. Τότε ο Πάπας Γρηγόριος ο ΙΓ΄ καθιέρωσε το Νέο Ημερολόγιο (ή Γρηγοριανό), προσθέτοντας αριθμητικά 10 μέρες στο ημερολόγιο και καθιερώνοντας λιγότερα δίσεκτα έτη, με αποτέλεσμα η εαρινή ισημερία από τότε να γίνεται (αστρονομικώς) περίπου στις 20 ή 21 Μαρτίου. Από το 2000 μέχρι το 2020 μόνο το 2003 και 2007 η εαρινή ισημερία έγινε στις 21 Μαρτίου. Φέτος, το 2017, η εαρινή ισημερία συμβαίνει στις 20 Μαρτίου και ώρα (Ελλάδος) 12:28, ενώ η πρώτη -αστρονομική-πανσέληνος μετά την εαρινή ισημερία (πασχαλινή πανσέληνος) είναι στις 11 Απριλίου και συμπίπτει με την Γρηγοριανή Πασχαλινή πανσέληνο των καθολικών, ενώ η Μετώνεια (Ιουλιανή) Πασχαλινή πανσέληνος των ορθοδόξων είναι στις 15 Απριλίου (και επειδή συμβαίνουν και οι δυο την ίδια εβδομάδα έχουμε κοινό εορτασμό του Πάσχα στις 16 Απριλίου).
Τέλος η μέρα της εαρινής ισημερίας είναι πρωτοχρονιά για ορισμένους λαούς (π.χ. Κούρδους, Πέρσες) και έχει καθιερωθεί διεθνώς ως παγκόσμια ημέρα για την εξάλειψη των φυλετικών Διακρίσεων, της Δασοπονίας και Ποίησης...
Η ημέρα της εαρινή ισημερία δεν είναι μια οποιαδήποτε μέρα του χρόνου. Είναι η πρώτη μέρα της Άνοιξης, δηλαδή η αρχή της αναγέννησης της φύσης και της ζωής, που έχει και θετική επίδραση στην προσωπική ψυχολογική διάθεσης των ανθρώπων και γενικά όλων των όντων. Έτσι ο λαϊκός ρημαδόρος δίκαια λέει:
Θωρώ λουλούδια και δεντρά στη φύση να ανθούνε
κι όλα για σένα Άνοιξη, μιλούν και τραγουδούνε…
