Η Φουνάρα της Ανάστασης είναι ένα από τα παλιότερα έθιμα που επιβιώνουν, με το έθιμο στην Κρήτη να γνωρίζει διάφορες παραλλαγές, από τόπο σε τόπο.
Όλη τη Μεγαλοβδομάδα, στο Σίβα, στο Ηράκλειο, οι νέοι των χωριών κουβαλούν κλαδιά και την ημέρα του Μεγάλου Σαββάτου τακτοποιούνται τα ξύλα, για να καούν μαζί με το «Χριστός Ανέστη». Δε λείπουν, μάλιστα, και οι αψιμαχίες, καθώς πολλές φορές γίνεται ... σαμποτάζ και οι ομάδες "κλέβουν" ξύλα η μία από την άλλη προκειμένου να είναι μικρότερη η φουνάρα του αντιπάλου!
Πριν την Ανάσταση (κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής) όλα τα παιδιά του χωριού μαζεύουν ξύλα και τα αφήνουν στο προαύλιο της εκκλησίας. Την παραμονή της Ανάστασης σχηματίζουν ένα μεγάλο σωρό από τα ξύλα (την λεγόμενη φουνάρα, φουνάρα = η μεγάλη φωτιά ή φλόγα, προφανώς από το φως, φωτιά) και στην κορυφή έχουν ένα σκιάχτρο που υποτίθεται ότι είναι ο Ιούδας και την ώρα που ο παπάς λέει το ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ βάζουν φωτιά και καίνε τον Ιούδα. Η καμπάνα του χωριού χτυπά.
Παλιά ο επίτροπος της κάθε εκκλησίας δυο ώρες πριν την Ανάσταση έπαιρνε ένα σήμαντρο και κτυπώντας το γυρνούσε από γειτονιά σε γειτονιά, για να ξυπνήσει-προσκαλέσει τους πιστούς για τη Θεια λειτουργία - Ανάσταση.
Φεύγοντας οι Κρητικοί πιστοί από το σπίτι, για να πάνε στην εκκλησία και να ακούσουν το «Χριστός Ανέστη» ανάβουν στην αυλή μια μικρή φωτιά (μικρή φουνάρα) για κάψιμο του Ιούδα του σπιτιού, πάνω από την οποία περνούν όλοι, μικροί μεγάλοι, κάνοντας ταυτόχρονα το σταυρό τους και μια ευχή, δηλαδή λέγοντας π.χ. «Έτσι να καούν και οι δικοί μας προδότες και εχθροί!».
Είναι ένα έθιμο που χάνεται στα βάθη του χρόνου, όμως παραμένει ζωντανό, εμπλέκοντας τους Ανωγειανούς από τα πρώτα, κιόλας, χρόνια της ζωής τους. Το έθιμο του "Αρφανού" τηρείται απαρέγκλιτα κάθε χρόνο στα Ανώγεια, με αυστηρή προετοιμασία και σχεδόν ... στρατιωτική πειθαρχία. Η μεγαλύτερη φωτιά κερδίζει! Τί; Γόητρο!
Το έθιμο αυτό μπορεί να μοιάζει σε πολλά με το κάψιμο του Ιούδα, όμως η ίδια η λέξη σημαίνει "η φωτιά που φαίνεται από μακριά", λέει ο πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Ανωγείων, Νίκος Βρέντζος, ο οποίος θυμάται και τον εαυτό του από μικρό να συμμετέχει στο έθιμο, το οποίο αποτελεί, σύμφωνα με τον ίδιο, "κατάλοιπο" της μετάδοσης του μηνύματος της Ανάστασης με μεγάλες φωτιές, ελλείψει άλλων μέσων επικοινωνίας, κατά τα πρώτα χρόνια καθιέρωσης του Χριστιανισμού.
Παιδιά του δημοτικού ως και μεγάλοι άντρες 2-3 μήνες πριν την Ανάσταση σχηματίζοντας ομάδες από κάθε Ενορία, ξεκινούν την προετοιμασία για το κάψιμο του "Αρφανού". Μικροί και μεγάλοι βγαίνουν προς αναζήτηση του "αρφανόξυλου" δηλαδή εύφλεκτων φυτών (π.χ. ασπαλάθους, αχινοπόδι, σπάρτους) που θα κάνουν τη φωτιά να φουντώσει!Πολλές φορές χρειάζεται να διανύσουν ακόμη και χιλιόμετρα προκειμένου να βρουν ... το κατάλληλο αρφανόξυλο! Πέντε φωτιές "ανταγωνίζονται" στα Ανώγεια κάθε χρόνο για τον "τίτλο" της μεγαλύτερης φωτιάς.
Από τη στιγμή που τα υλικά θα βρεθούν, στήνεται η "επιχείρηση" της μεταφοράς και της φύλαξης. Οι ομάδες, μάλιστα, πρέπει να έχουν τα μάτια τους δεκατέσσερα για πιθανά ... σαμποτάζ από τους "αντιπάλους" τους. Γι'αυτό στα ειδικά καταλύματα που έχουν εκ των προτέρων εξασφαλιστεί για τη φύλαξη του αρφανόξυλου, πάντα κάποιος μένει, φυλώντας ... σκοπιά!
Ακόμη και οι γονείς συμμετέχουν, έμμεσα, στο έθιμο, επιτρέποντας στα παιδιά τους να συμμετάσχουν στη λεγόμενη "ξομονή" δηλαδή τη διανυκτέρευση στη "σκοπιά", που κάθε άλλο παρά στρατό θυμίζει, αφού γίνονται "παρέες", κουβέντα και τσιμπούσια!
Το Μεγάλο Σάββατο πια, όλα είναι έτοιμα, για τη μεγάλη αναμέτρηση! Τα αρφανόξυλα στήνονται με συγκεκριμένο τρόπο, ώστε η φωτιά να φουντώσει και σε καμία περίπτωση να μην πέσει, ενώ σε αυτή τη διαδικασία σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι "παλιοί" που με την εμπειρία τους, διορθώνουν και συμβουλεύουν τους νεότερους.
Αργά το βράδυ οι ομάδες κάνουν μία βόλτα για να δουν ... πώς τα κατάφεραν οι "αντίπαλοί" τους. Οι φωτιές στήνονται σε ανοιχτά μέρη και μετά το "Χριστός Ανέστη" ο αρχηγός κάθε ομάδας παίρνει στα χέρια του δάδες βουτηγμένες στο πετρέλαιο.
Δίνει τις δάδες σε 5-6 από τα μεγαλυτερα παιδιά, αναγνωρίζοντάς τους συμβολικά την προσπάθεια και τη συμβολή τους...
Η μεγαλύτερη φωτιά κερδίζει ... Όχι κάποιο έπαθλο, όχι χρήματα, παρά μόνο ... γόητρο! Η τιμή και η ικανότητα είναι αγαθά, άυλα, τα οποία όμως στα Ανώγεια, "μετράνε" ακόμη...
Το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου στα Ανώγεια στήνονται οι λεγόμενες "στερμενιές", στις οποίες ψήνονται αρνιά, με τον παραδοσιακό τρόπο.
Σε κάθε πλατεία στήνεται μια "στερμενιά", ενώ όποιος πλησιάσει, ντόπιος ή επισκέπτης, μαθαίνει από πρώτο χέρι την κρητική φιλοξενία! Οι ντόπιοι ψήστες θα τον υποδεχτούν, θα τον κεράσουν και θα τον ... κρατήσουν για να γιορτάσουν μαζί!
Εντυπωσιακό είναι το κάψιμο του Ιούδα και στα ανατολικά της Κρήτης. Από τη Μεγάλη Παρασκευή, η εξέδρα με το ομοίωμα του Ιούδα στήθηκε στη μέση της λίμνης του Αγίου Νικολάου, αναμένοντας ... τη μεγάλη στιγμή!
Η συνύπαρξη της φωτιάς με το νερό αποτελεί ένα θέαμα εντυπωσιακό για χάρη του οποίου, κάθε χρόνο, πλήθος ντόπιων αλλά και επισκεπτών συγκεντρώνεται για να απολαύσει.
