του Πέτρου Ι. Μηλιαράκη*
Τα πρόσφατα δραματικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Δυτική Αττική με επίκεντρο τη Μάνδρα αλλά και τη Ν.Πέραμο, θέτουν επί τάπητος ένα πρωτίστως κοινωνικό και πολιτικό ζήτημα και πάντως νομικό που αφορά ταυτοχρόνως τη χωροταξία, την πολεοδόμηση, την προστασία του περιβάλλοντος και σε τελευταία ανάλυση την κοινωνική και οικονομική ζωή της χώρας.
Το παρόν κείμενο δεν θα εμπλακεί στην αντιδικία που έχει προκύψει για τον επιμερισμό ευθυνών (του τις πταίει») εφόσον το ζήτημα είναι διαχρονικό και αφορά αμοιβαία ευθύνη τόσο των πολιτών όσο και των οργάνων της Πολιτείας σε όλα τα επίπεδα (τοπικό, περιφερειακό και κεντρικό).
Ωστόσο, για να συμπυκνώσουμε το όλο αυτό φαινόμενο που αφορά κυρίως στη χωροταξία, στη πολεοδομία, και στο οικιστικό περιβάλλον, δεν μπορεί παρά να το ταυτίσουμε με τον πολιτισμό μιας κοινωνίας και μιας πολιτείας επί του εδάφους.
- «η επανάσταση του άστεως»
Από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να συγκροτούν κοινωνίες, διαμορφώθηκε και ο πολιτισμός με τη στενή έννοια της συγκέντρωσης των πρώτων κοινωνιών σε ευρύτερες περιοχές και στη συνέχεια σε πόλεις. Αυτό το φαινόμενο εμφανίστηκε πριν από περίπου 5.000 χρόνια. Ο πολιτισμός της περιόδου εκείνης προσφέρει στην ανθρωπότητα σπουδαία κτίσματα που βρέθηκαν σε διάφορα μέρη του κόσμου. Μεταξύ αυτών: οι πυραμίδες της Αιγύπτου και της κεντρικής Αμερικής, τα ζιγκουράτ (βαθμιδωτές πυραμίδες) του Ιράκ, το ανάκτορο της Κνωσού στο Ηράκλειο της Κρήτης, η Ακρόπολη των Μυκηνών στην ηπειρωτική Ελλάδα και οι κάθετα ρυμοτομημένες πόλεις ηλικίας 4.000 ετών στη Χαράπα και Μοχέντζο-Ντάρο στον Ινδό ποταμό. Αυτά τα επιτεύγματα αποτελούν σημεία αναφοράς που προκαλούν τους «αυθαιρετούχους» της σύγχρονης εποχής του έτους 2017 μ.Χ. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέψουμε και ένα από τα μοναδικά θαύματα του ανθρώπινου πολιτισμού: την Ακρόπολη των Αθηνών. Άλλωστε, τούτος ο τόπος έχει υψηλότατη θέση στον παγκόσμιο πολιτισμό με αναφορά στα τείχη και στα ιερά της Ακρόπολης όπου από το 465 π.Χ. την εποχή του Περικλή άρχισαν να λαμβάνουν χώρα διαδικασίες κοινωνικές και πολιτικές μοναδικές στην παγκόσμια ιστορία. Μιας δε και αναφερόμαστε για την Ακρόπολη, δεν μπορούμε παρά να κάνουμε αναφορά στο Φειδία και στους αρχιτέκτονες Μνησικλή, Καλλικράτη και Καλλίμαχο εξ αιτίας των οποίων δημιουργήθηκαν και διακοσμήθηκαν ο Παρθενώνας, το Ερέχθειο, τα Προπύλαια και ο ναός της Αθηνάς ή Απτέρου Νίκης.
Ας επανέλθουμε όμως στον πολιτισμό με αφετηρία 5.000 χρόνια πριν και στα μοναδικά μνημεία που η ανθρώπινη δραστηριότητα και ευφυΐα δημιούργησε. Αυτά ακριβώς τα επιτεύγματα κατά τον ιστορικό Κρις Χάρμαν, ο αρχαιολόγος Γκόλτον Τσάιλντ τα ονόμασε «επανάσταση του άστεως». Αυτή δε η επανάσταση στους αιώνες που επακολούθησαν δημιούργησε μοναδική αισθητική στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Κατά το κριτήριο δε αυτής της αισθητικής προσδιορίζεται και ο πολιτισμός μιας εποχής και μιας κοινωνίας.
- η διεθνής και ευρωπαϊκή αντιμετώπιση
Ο άνθρωπος προσβάλλει βιαίως το περιβάλλον, ειδικότερα από την εποχή της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης και μετά. Έτσι έχουν προκύψει ζητήματα κρίσιμα που αφορούν (χωρίς υπερβολές) την επιβίωση του πλανήτη Γη, αλλά και σε κάθε περίπτωση την ποιότητα ζωής στον πλανήτη Γη.
Ασφαλώς ο σύγχρονος πολιτισμός, σε διεθνές μάλιστα επίπεδο, χαρακτηρίζεται από την επιδίωξη της προστασίας του περιβάλλοντος, ειδικότερα στο επίπεδο αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Στο επίπεδο αυτό γίνεται αναφορά στη «Σύνοδο του Παρισιού για το κλίμα», που θα αντικαταστήσει το «Πρωτόκολλο του Κιότο».
Σε διεθνές επίπεδο επιδιώκεται να αντιμετωπισθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη Γη και σε κάθε περίπτωση να μειωθεί η υπερθέρμανση πέραν των δύο βαθμών κελσίου, με στόχο να μειωθεί η υπερθέρμανση στους ενάμιση βαθμούς κελσίου. Ιδιαιτέρως οι παγκόσμιες εκπομπές άνθρακα, στο πλαίσιο αυτών των προνοιών, επιβάλλεται να μειώνονται το ταχύτερο δυνατόν.
Πέραν των προαναφερομένων άξιο επισημείωσης είναι ότι και η διατήρηση της βιοποικιλότητας πράγματι αποτελεί ουσιώδη προϋπόθεση ευσταθούς φυσικού περιβάλλοντος. Θα πρέπει δε και επί της παραμέτρου αυτής να προβλέπονται κυρώσεις κατά πάσης ανθρώπινης ενέργειας η οποία μπορεί να επιφέρει αμέσως ή και εμμέσως αφανισμό ή επικίνδυνη μείωση των έμβιων ειδών.
Για την πληρότητα του παρόντος κειμένου (όσο το περίγραμμα επιτρέπει) επιβάλλεται να γίνει μια σύντομη αναφορά στις αρχές που κατ’ αρχήν και κατ’ αρχάς διέπουν την ενωσιακή έννομη τάξη για την προστασία του περιβάλλοντος σύμφωνα με τις πρόνοιες της παρ. 2 του άρθρου 191 ΣΛΕΕ. Οι πολιτικές αυτές εστιάζουν στις παρακάτω αρχές:
- στην «αρχή ο ρυπαίνων πληρώνει»
- στην «αρχή της επανόρθωσης των καταστροφών»
- στην «αρχή της προληπτικής δράσης»
- στην «αρχή της αειφόρου ανάπτυξης»
Ειδικότερα για την «αρχή της αειφόρου ανάπτυξης» επικρατεί το δόγμα ότι δεν μπορούν οι παρόντες να υποθηκεύουν τις μελλοντικές γενεές, καθόσον επικρατεί το δόγμα ότι: «παίρνεις τους καρπούς από το δένδρο, αλλά δεν το ξεριζώνεις».
- η μεταπολιτευτική έννομη τάξη
Η μεταπολιτευτική έννομη τάξη στο επίπεδο των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων με το άρθρο 24 του Συντάγματος, θέσπισε αυστηρό κανόνα δικαίου με βάση τον οποίο η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του κράτους αλλά και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του δε, το κράτος έχει υποχρέωση να λαμβάνει ιδιαίτερα προληπτικά αλλά ακόμη και κατασταλτικά μέτρα, στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας.
Επίσης, ο συντακτικός νομοθέτης επιβάλλει ώστε η χωροταξική αναδιάρθρωση της χώρας, η διαμόρφωση, η ανάπτυξη, η πολεοδόμηση και η επέκταση των πόλεων και των οικιστικών γενικά περιοχών, να υπάγεται στη ρυθμιστική αρμοδιότητα και στον έλεγχο του κράτους, με σκοπό να εξυπηρετείται η λειτουργικότητα και η ανάπτυξη των οικισμών προκειμένου να εξασφαλίζονται οι καλύτεροι δυνατοί όροι διαβίωσης.
Η τήρηση του Συντάγματος στη συγκεκριμένη περίπτωση αποδεικνύεται από τα πράγματα ότι είναι «κενή περιεχομένου» σε πολλές περιπτώσεις, όπως εκείνη που δοκιμάζει στις ημέρες μας την περιοχή της δυτικής Αττικής.
Όπως προαναφέρθηκε ο συντακτικός νομοθέτης θέσπισε δικαίωμα στον καθένα αναφορικώς με την προστασία του περιβάλλοντος, δίδοντας έτσι ευρύτητα στο ζήτημα του εννόμου συμφέροντος για προσφυγή σε αίτημα δικαστικής προστασίας. Ασφαλώς το δικαίωμα αυτό δεν αφορά actio popularis. Όμως το δικαίωμα αυτό ιδρύει και υποχρεώσεις στον πολίτη να προσφύγει ενώπιον των αρμοδίων διοικητικών και δικαιοδοτικών οργάνων προς υπεράσπιση του δικαιώματος.
Επίσης άξιο επισημείωσης είναι ότι ο συντακτικός νομοθέτης τυποποίησε και το ζήτημα της «αρχής της αειφορίας», δίδοντας έτσι ρητή συνταγματική αναγνώριση σε κρίσιμο ζήτημα που συνδέεται ευθέως με τις πολιτικές της οικονομικής ανάπτυξης.
Σε κάθε περίπτωση οι συνταγματικές πρόνοιες σε σχέση με το περιβάλλον αφορούν πλέον σε σύνθετα συνταγματικά δικαιώματα που στην επιστήμη του συνταγματικού δικαίου αναφέρονται πλέον ως «τρίτης γενιάς δικαιώματα». Τα δικαιώματα δε αυτά δεν διαθέτουν μόνο τις προϋποθέσεις αμυντικού χαρακτήρα, αλλά και παροχικού χαρακτήρα, δυνάμενα να συσχετιστούν ευθέως και με άλλες αυστηρές διατάξεις, ιδιαιτέρως του σκληρού πυρήνα του συνταγματικού δικαίου που αφορούν στα άρθρα 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1. του Συντάγματος. Υπ’ όψιν δε ότι οι κανόνες αυτοί απαιτούν το σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου ως πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας, ενώ απονέμουν στον καθένα το δικαίωμα να αναπτύσσει ελευθέρως την προσωπικότητά του ώστε να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, υπό την προϋπόθεση όμως ότι δεν προσβάλει τα δικαιώματα άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη.
- ο ρόλος του Συμβουλίου της Επικρατείας
Το Συμβούλιο της Επικρατείας με σειρά ιστορικών αποφάσεών του προστατεύει ιδιαιτέρως το περιβάλλον. Ενταύθα προτάσσεται η ιστορική απόφαση 2006/1981, όπου το Συμβούλιο της Επικρατείας προέβη σε άμεση εφαρμογή του Συντάγματος, μη αναμένοντας τον εκτελεστικό νόμο. Σύμφωνα δε, με πολλές εκτιμήσεις της νομικής κοινότητας, στο Συμβούλιο της Επικρατείας και ειδικότερα στο δικαστικό σχηματισμό του Ε’ Τμήματος, έχει δημιουργηθεί «Σχολή» αυστηρών νομολογιακών παραδοχών, που αφορούν: α) στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, β) στην προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος και γ) στην προστασία του οικιστικού περιβάλλοντος. Ειδικότερα ως προς το Συμβούλιο της Επικρατείας υπ’ όψιν επιγραμματικώς τα εξής:
- Σε ζητήματα όπου οπωσδήποτε χώρος καταλαμβάνει ρέμα αποκλείεται να χαρακτηριστεί οικοδομήσιμος. Προκειμένου δε να λάβει χώρα η προστασία του ρέματος εντός οικισμού από οικοδομικές δραστηριότητες, μέχρι να ολοκληρωθεί η οριοθέτηση του ρέματος η Διοίκηση δεν έχει δικαίωμα να χορηγεί οικοδομικές άδειες. Τα ρέματα χρησιμεύουν για την απορροή των υδάτων. (Λόγω του προσφάτου ζητήματος που αφορά στο ρέμα της Μάνδρας βλ. αντί πολλών Συμβούλιο της Επικρατείας 287/2003, 5930/1996).
- Σε ζητήματα που αφορούν τη χωροταξική αναδιάρθρωση και την πολεοδομική ανάπτυξη των πόλεων με σκοπό την εξασφάλιση καλύτερων δυνατών όρων διαβίωσης, αφορούν έννομα αγαθά τα οποία τελούν υπό την προστασία και του Συμβουλίου της Επικρατείας, σε περιπτώσεις αιτήσεων παροχής δικαστικής προστασίας (βλ. Συμβούλιο της Επικρατείας σε Ολομέλεια 1528/2003).
Τούτων δοθέντων και υπό οιαδήποτε εκδοχή και αν αναλύσουμε τις θλιβερές συνέπειες της πρόσφατης κατάστασης λίγα μόλις χιλιόμετρα μακριά από την Ακρόπολη των Αθηνών, δεν έχουμε παρά βλέποντας το οικιστικό περιβάλλον να δεχθούμε ότι επιβάλλεται επαναπροσδιορισμός του επιπέδου του πολιτισμού μας.
---------------------------------------------
* Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Χώρας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC - EU).
