Γράφει ο Μύρων Μιχ. Ξυλούρης
Την 21η Μαΐου ξεκίνησε η ρίψη Γερμανών αλεξιπτωτιστών στην Κρήτη. Την περίοδο αυτή δεν υπήρχε στην Κρήτη αξιόλογος στρατός, εφόσον οι Κρητικοί στρατιώτες μετά την πτώση του Αλβανικού μετώπου βρίσκονταν στην Αθήνα και την Πελοπόννησο (περί τους 30.000 περίπου) και προσπαθούσαν να κατέβουν λαθραία στο νησί επειδή είχε απαγορευτεί σύμφωνα με γερμανική διαταγή η μεταφορά τους στην Κρήτη. Στη μάχη της Κρήτης έλαβαν μέρος όλοι οι αστράτευτοι νέοι καθώς και οι ηλικιωμένοι οι οποίοι πέτυχαν αξιοθαύμαστα κατορθώματα καθ’ όλη την διάρκεια των μαχών.
Το κείμενο που ακολουθεί αποτυπώνεται όπως ο ίδιος ο Σατανάς το εκμυστηρεύτηκε στον Μύρωνα Ξυλούρη σχετικά με τις μάχες που διεξήχθησαν γύρω από την πόλη του Ηράκλειου το Μάιο του 19411: «Οι πιο σημαντικές μάχες με τους Γερμανούς διεξήχθησαν γύρω από τα τείχη του Ηρακλείου, τη Θέρισσο, τα Γιοφυράκια και το Γάζι. Το γενικό συντονισμό των μαχών είχε αναλάβει ο John Pendlebury [λοχαγός της Military Intelligence (Research) δηλαδή της Στρατιωτικής Υπηρεσίας Πληροφοριών] για τους Βρετανούς υπηκόους (Εγγλέζους και Νεοζηλανδούς) ενώ την καθοδήγηση των Κρητικών είχε αναλάβει ο Αντώνης Γρηγοράκης ή Σατανάς, ο οποίος υπερασπιζόταν την είσοδο της πόλης του Ηρακλείου, την Χανιόπορτα.
Τις πρώτες ημέρες των μαχών φονεύθηκαν γύρω από τα τείχη του Ηρακλείου ο Κρουσανιώτης Μύρων Γιανναδάκης καθώς και οι δυο του γιοι Κωνσταντίνος και Αντώνης. Πλησίον τους σκοτώθηκε και ο συναρχηγός του Σατανά, ο εξ’ Ανωγείων Ιωάννης Κ. Ξυλούρης. Επίσης σκοτώθηκε στη διακλάδωση των οδών Σταυράκια-Βούτες ο Νικόλαος Ι. Αγιομυργιανάκης ενώ ο Νικόλαος Αντ. Αστρινάκης τραυματίσθηκε θανάσιμα στην ίδια περιοχή και υπέκυψε στα τραύματα του λίγο αργότερα κατά τη μεταφορά του στον Κρουσώνα.
Πριν την οριστική κατάληψη της πόλης του Ηρακλείου, ομάδα Γερμανών κατόρθωσε να εισβάλει στην πόλη του Ηρακλείου από το σημείο που βρίσκεται πλησίον της θάλασσας και λίγο παρακάτω από τη Χανιόπορτα, κατά την οδομαχία που δόθηκε σκοτώθηκαν επίσης οι Κρουσανιώτες Γεώργιος Ι. Σαββάκης και Ιωάννης Αγγελιδάκης. Ο Σατανάς με την ομάδα του έδωσε σκληρή μάχη εξοντώνοντας τους περισσότερους Γερμανούς στη λεωφόρο που οδηγεί από τη Χανιόπορτα στη θάλασσα (σημερινή οδός “Αρχιεπισκόπου Μακαρίου”). Κάποιοι από την ομάδα των Γερμανών στην προσπάθεια τους να γλιτώσουν το μένος του Σατανά και της ομάδας του οχυρώθηκαν μέσα σ’ ένα κατάστημα που υπήρχε πάνω στη λεωφόρο. Ο Σατανάς μετά από ώρα σκληρής μάχης κατάφερε και τους εξολόθρευσε. Οι Γερμανοί αυτοί ήταν και οι τελευταίοι επιζώντες από αυτούς που εισήλθαν αυτή την ημέρα εντός της πόλης του Ηρακλείου. Μια άλλη αξιόλογη ομάδα Γερμανών που βρισκόταν στην περιοχή της Θερίσσου, εκτοπίστηκε σε μια βραδιά από την ομάδα του Σατανά και την ομάδα των Νεοζηλανδών με αρχηγό τον John Pendlebury. Στη μάχη αυτή τραυματίσθηκε ο ατρόμητος Γωνιανάκης Μανόλης ή Μανιάκος από τον Κρουσώνα. Την επόμενη μέρα δόθηκε μια άλλη μεγάλη και πεισματώδης μάχη με τους Γερμανούς στα Καμίνια από τις ίδιες δυνάμεις, του Σατανά και του Pendlebury, όπου κατά την διεξαγωγή της σκοτώθηκε ο Pendlebury και ο αρχηγός των Γερμανών αλεξιπτωτιστών. Οι Γερμανοί τις επόμενες μέρες έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον στην αναζήτηση του πτώματος του Γερμανού αλεξιπτωτιστή. Στη μάχη στα Καμίνια σκοτώθηκε και ένας θαρραλέος άνδρας της ομάδας του Σατανά, ο Ιωάννης Χουμάς. Κατά την διάρκεια των συμπλοκών στα Καμίνια, δύο γιγαντόσωμοι ανώτεροι αξιωματικοί των αντιμαχόμενων πλευρών, δηλαδή των Νεοζηλανδών και των Γερμανών, συναντήθηκαν τυχαία και κατόπιν μονομαχίας σώμα με σώμα, φονεύθηκαν αμφότεροι ( ο Σατανάς βρισκόταν μπροστά στην μονομαχία)».
Κατά το τέλος των μαχών και πριν οι Γερμανοί καταλάβουν το Ηράκλειο, ο Σατανάς μεταβαίνει σε μια σπηλιά στον Κατσαμπά όπου ήταν η έδρα της 14ης Ταξιαρχίας και απευθυνόμενος στον Άγγλο ταξίαρχο Chappel του είπε να του δώσει όσα όπλα είχε για να συνεχίσει τη μάχη.
Ο Βρετανός στρατιωτικός ιστορικός Αntony Beevor είπε χαρακτηριστικά: «Εκείνο το τελευταίο βράδυ ο φίλος του J. Pendlebury, ο Σατανάς, ο αντάρτης καπετάνιος από τον Κρουσώνα, εμφανίστηκε ξαφνικά στη σπηλιά που οι στρατιώτες κατέστρεφαν εφόδια και οι αξιωματικοί έκαιγαν έγγραφα. Η φήμη για την εκκένωση είχε φτάσει με κάποιο τρόπο στους αντάρτες, όχι όμως και στις ελληνικές μονάδες, για τις οποίες είχε αποφασιστεί στην Αλεξάνδρεια ότι δεν υπήρχε αρκετός χώρος στα πολεμικά πλοία. Ο ασπρομάλλης Σατανάς, μια δραματική και εντυπωσιακή φιγούρα με την κρητική του ενδυμασία, οδηγήθηκε στον ταξίαρχο Chappel». Ο Chappel παρέδωσε τον οπλισμό που διέθετε στο Σατανά, ο οποίος τον μετέφερε στον Κρουσώνα και μοιράστηκε στους αντιστασιακούς αγωνιστές που ορκίστηκαν την συνέχιση του ένοπλου αγώνα προς τον Γερμανό κατακτητή. Σε άλλο σημείο ο Α. Beevor αναφέρει: «Υπήρχαν τρεις βασικοί αρχηγοί ανταρτών με τους οποίους εργαζόταν (εννοεί τον J. Pendlebury) στην περιοχή του Ηρακλείου, ο Μανόλης Μπαντουβάς, ένας πλούσιος πατριάρχης αγρότης με μεγάλη επιρροή που είχε κάτι μουστάκια σαν τα κέρατα του νεροβούβαλου, ο Πετρακογιώργης, ιδιοκτήτης ενός ελαιοτριβείου, με λεπτό πρόσωπο, με μάτια βαθιά στις κόγχες και με τρομακτικά ραμφοειδή μύτη και ο ασπρομάλλης Αντώνης Γρηγοράκης, ο γνωστός ως Σατανάς, ο μεγαλύτερος καπετάνιος από όλους τους».
Η οριστική κατάληψη του Ηρακλείου έγινε λίγες μέρες μετά την κατάληψη του αεροδρομίου στο Μάλεμε στα Χανιά που είχε ως αποτέλεσμα ο αγώνας για την υπεράσπιση της πόλης να εγκαταλειφθεί και οι Γερμανοί να εισέλθουν σ’ αυτήν αμαχητί. Αυθημερόν με την εγκατάλειψη του αγώνα στο Ηράκλειο από τους υπερασπιστές του, δημιουργήθηκε και η αρχή της αντιστάσεως κατά του κατακτητή από τους Κρουσανιώτες με αρχηγό τον Σατανά. Μετά το πέρας της μάχης στα Καμίνια οι Γερμανοί συγκεντρώθηκαν στην περιοχή Κεφαλογιάννη Χαλέπα και σύμφωνα με πληροφορίες κρατούμενων πολιτών από τους Γερμανούς, τους οποίους αιχμαλώτους πολίτες χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί ως προπέτασμα στις μάχες, ο Γερμανός Διοικητής ένα πρωί ανέβηκε στο αυτοκίνητο του και υψώνοντας λευκή σημαία κατευθύνθηκε προς την πόλη του Ηρακλείου. Σκοπός του ήταν να διαπραγματευτεί τους αιχμαλώτους Γερμανούς με τους πολίτες που είχε αιχμαλωτίσει. Φθάνοντας όμως στην πόλη του Ηρακλείου είδε ότι ήταν άδεια και χωρίς υπερασπιστές με αποτέλεσμα να επιστρέψει στο στρατόπεδο και να οδηγήσει το στράτευμα του στην πόλη καταλαμβάνοντας την.
Λίγο πριν και μετά την κατάληψη του Ηρακλείου οι εναπομείναντες Έλληνες και οι σύμμαχοι τους που βρίσκονταν πλησίον, διασκορπίστηκαν στα χωριά της υπαίθρου ζητώντας προστασία από τους ντόπιους κατοίκους. Ο αρχηγός των Κρουσανιωτών Σατανάς κατευθύνθηκε προς τον Κρουσώνα και με μυστική σύσκεψη στο σπίτι του το βράδυ της 27ης Μαΐου του 1941, όρκισε την πρώτη αντιστασιακή ομάδα που ιδρύθηκε στην Κρήτη για την συνέχιση του ένοπλου αγώνα κατά του Γερμανού κατακτητή. Στην ορκωμοσία αυτή παρευρέθηκαν οι εκπρόσωποι των επιφανέστερων οικογενειών του Κρουσώνα, ακόμα και των Τζουλιάδων πλην των Ξυλούρηδων. Οι Ξυλούρηδες δεν κλήθηκαν στην ορκωμοσία λόγω του ότι ήταν φανατικοί εχθροί με τους Τζουλιάδες και καθώς ο καπετάν Σατανάς γνώριζε ότι η οικογένεια Ξυλούρη θα τον ακολουθούσε πιστά στην αντιστασιακή του δράση, επέλεξε να μην παραβρίσκονται στην ορκωμοσία. Ο αρχηγός Σατανάς παρόλο που γνώριζε τα φιλογερμανικά πιστεύω της οικογένειας Τζουλιά αποφάσισε να τους εντάξει στην αντιστασιακή ομάδα και να τους πάρει με το μέρος του, ώστε να δράσουν και να εναντιωθούν από κοινού στους κατακτητές. Ο Νικόλας Τζουλιάς έδωσε όρκο πίστης εκείνο το βράδυ στο Σατανά και ορίστηκε υπαρχηγός της ομάδας. Ο όρκος όμως που έδωσε ο Τζουλιάς αποδείχθηκε ψευδής, εφόσον μετά από λίγες μέρες κατόπιν παρέμβασης δυο γερμανόφιλων Ελλήνων δικηγόρων του Ηρακλείου, παράβηκε τον όρκο που είχε δώσει και εισχώρησε στο πλευρό του Γερμανού κατακτητή υπηρετώντας τον με όλες του τις δυνάμεις.
Μετά την προδοσία του Τζουλιά, ο αρχηγός της νεοσύστατης ένοπλης αντιστασιακής ομάδας “Σατανά”, ο Αντ. Γρηγοράκης ή Σατανάς κατέφυγε με την ολιγομελή ομάδα του στα ορεινά του Κρουσώνα και τροφοδοτούνταν έκτοτε αποκλειστικά από Κρουσανιώτες κτηνοτρόφους έως ότου αναχώρησε τον Αύγουστο του 1941 από την Πρέβελη με ένα βρετανικό υποβρύχιο για τη Μέση Ανατολή. Τη γραμμή του Σατανά που οδηγήθηκε μαζί με τους άνδρες του στα βουνά ακολούθησαν το επόμενο χρονικό διάστημα και οι αρχηγοί των νεοσυσταθέντων ολιγομελών αντιστασιακών ομάδων Πετρακογιώργη, Μπαντουβά και Χριστομιχάλη Ξυλούρη. Η ένοπλη αντίσταση πλέον στην Κρήτη είχε ξεκινήσει από μια μικρή μερίδα του πληθυσμού της.
Η σφραγίδα της αντιστασιακής ομάδας Σατανά η οποία αναγράφει ως ημερομηνία ιδρύσεως της την 27η Μαΐου 1941
Ανέκδοτη φωτογραφία του αρχηγού της αντάρτικης ομάδας “Σατανά” Αντώνιου Γρηγοράκη ή Σατανά σε νεανική ηλικία. αρχείο Μύρων Ξυλούρη
1Πηγή από το ανέκδοτο βιβλίο του Μύρων Μ. Ξυλούρη «Κρουσώνας, Ιστορικές Σημειώσεις» κεφ. Β΄.Αναμνήσεις από τη Γερμανική Κατοχή, σελ. 11-15.
