(…) τα σκολειά χτίστε!
Λιτά χτίστε τα, απλόχωρα,
μεγάλα, γερά θεμελιωμένα,
από της χώρας, ακάθαρτης,
πολύβοης, αρρωστιάρας, μακριά.
Μακριά απ’ τ’ανήλιαγα σοκάκια,
τα σκολειά χτίστε.
Και τα πορτοπαράθυρα των τοίχων
περίσσια ανοίχτε, να ‘ρχεται ο κυρ Ήλιος,
διαφεντευτής, να χύνεται,
να φεύγει, ονειρεμένο πίσω του
αργοσέρνοντας το φεγγάρι.
Γιομίζοντάς τα να τα ζωντανεύουν
μαϊστράλια και βοριάδες και μελτέμια
με τους κελαηδισμούς και με τους μόσκους,
κι ο δάσκαλος, ποιητής
και τα βιβλία να είναι σαν τα κρίνα…
Έτσι έγραφε ο Κ. Παλαμάς στο ποίημά του «Τα σκολειά χτίστε», που δημοσιεύτηκε το 1910 στο περιοδικό «Νουμάς». Ήταν η περίοδος του Ελ. Βενιζέλου, του οποίου το ενδιαφέρον για την παιδεία ήταν γνωστό. Ο Κ. Παλαμάς ονειρευόταν μια αναγέννηση του έθνους, που την στήριζε πρώτα και πάνω από όλα στην παιδεία των παιδιών και των νέων. Πολύ πριν τον Κ. Παλαμά, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο «Πατροκοσμάς», όπως είναι γνωστός, αυτός ο άγιος μοναχός, μάρτυρας και διδάσκαλος του Γένους, δίδασκε τους σκλαβωμένους Έλληνες: «Το γένος μας με την αγραμματοσύνη αγρίεψε, γίναμε ωσάν τα θηρία. Για τούτο σας λέγω: Χτίστε σχολεία! Πρέπει να χτίσετε σχολειά, γιατί το σχολειό είναι αυτό που μορφώνει και ξυπνά τον άνθρωπο!».
Πρόκειται για δυο κείμενα αλληλοσυμπληρούμενα, κατά τη γνώμη μου. το πρώτο, με τον ποιητικό λυρισμό του Παλαμά, προτρέπει να χτιστούν σχολεία, όχι πρόχειρα, αλλά σε γερά θεμέλια. Τα θέλει ευρύχωρα, φωτεινά, με μεγάλα πορτοπαράθυρα, για να μπαίνει το φως του ήλιου άπλετο και ο καθαρός αέρας να γεμίζει τους χώρος του και τον ανασασμό των παιδιών. Προπάντων τα θέλει μακριά από την πολύβουη και ακάθαρτη πόλη. Τι θέλει να πει ο ποιητής άραγε; Τα σχολεία πρέπει να είναι ό, τι πιο γερό, ό,τι πιο καλαίσθητο, ό, τι πιο καθαρό. Γιατί εκεί ιερουργείται το μυστήριο της γνώσης και του ήθους, εκεί πλάθονται οι ψυχές των νέων ανθρώπων, εκεί στηρίζεται του έθνους και του λαού το μέλλον. Φωτεινό το θέλει το σχολείο ο ποιητής. Φωτεινό από τον ήλιο της γνώσης, φωτεινό από την ελευθερία της σκέψης. Το θέλει ανοιχτό στον άνεμο του πνεύματος, που ζωογονεί το νου και τις καρδιές των παιδιών, που βγάζει από την αμορφωσιά, που καλλιεργεί το ήθος και ανεβάζει τον άνθρωπο στις υψηλές κορφές των αξιών. Μέσα σ’ αυτό το φωτεινό και ανοιχτό σχολείο όλα είναι όμορφα, όλα αποπνέουν χαρά, τα βιβλία σκορπούν το άρωμα της γνώσης κι ο δάσκαλος είναι ποιητής. Έτσι βλέπει ο Παλαμάς το δάσκαλο. Και τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως ο δάσκαλος δεν είναι απλώς μεταφορέας γνώσης. Είναι εκείνος που ανοίγει νέους δρόμους, που βλέπει στα πρόσωπα των παιδιών την ομορφιά ενός νέου κόσμου, που ανανεώνει τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του, που πλάθει νέους κόσμους στην καρδιά των παιδιών, που βλέπει αυτό που οι άλλοι δεν μπορούν να δουν, που προετοιμάζει το μέλλον. Ένα τέτοιο σχολείο είναι μια πηγή ανανέωσης και υγείας για την κοινωνία και γι’ αυτό θα πρέπει να μείνει μακριά από την πόλη, δηλαδή το χώρο και όλες τις καταστάσεις που το αλλοτριώνουν και αλλοιώνουν και καταστρέφουν το έργο του. Τελικά, για τον Κ. Παλαμά, το σχολείο είναι ο χώρος όπου ετοιμάζεται η νέα κοινωνία, αυτή που θα αφήσει πίσω της ό, τι παλιό και διεφθαρμένο και θα αναγεννήσει τη χώρα.
Από την άλλη ο Πατροκοσμάς βλέπει πόσο η αμορφωσιά εξαγριώνει τον άνθρωπο, πόσο τον εκβαρβαρώνει, πόσο τον απομακρύνει από τον πολιτισμό και την ανθρωπιά. Κι ο μόνος τρόπος να ξεπεραστεί η αγριότητα της αμορφωσιάς είναι η ίδρυση και το χτίσιμο σχολείων. Στους χώρους του σχολείου ο άνθρωπος ξεφεύγει από τη θηριώδη κατάσταση, εξημερώνεται, ξυπνά από το λήθαργο των ενστίκτων και βρίσκει τον αληθινό εαυτό του ως άνθρωπος, γίνεται άνθρωπος που οδεύει προς την τελειότητα, αποκτά ήθος και ανθρωπιά.
Βλέπουμε σε πόσο υψηλή θέση τοποθετούν, τόσον ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, όσο και ο Κ. Παλαμάς, το σχολείο. Και δεν είναι μόνο αυτοί. Αν ανατρέξουμε στην ιστορία της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα του 18ου αι., θα συναντήσουμε μορφές σαν κι αυτές του Αδαμ. Κοραή, του Ευγένιου Βούλγαρι, του Δημητρίου Καταρτζή, του Αθαν. Ψαλίδα κ.ά., ενώ και στον 20ό αιώνα θα συναντήσουμε τις μορφές του Αλεξ. Δελμούζου, του Δημ. Γληνού, του Ιωάν. Κακριδή, του Μαν. Τριανταφυλλίδη και του Ε.Π.Παπανούτσου, που έδωσαν προτεραιότητα στην εκπαίδευση, θεωρώντας την ως βάση της αναγέννησης και της προόδου της Ελλάδας.
Και τι γίνεται σήμερα; Έχουμε τις ίδιες απόψεις για την εκπαίδευση; Την τοποθετούμε τόσο ψηλά; Τη θεωρούμε ως όρο «εκ των ων ουκ άνευ» για την πρόοδο την ατομική, την κοινωνική και την εθνική; Τα φαινόμενα που παρατηρούνται στον εκπαιδευτικό χώρο τα τελευταία χρόνια και τις τελευταίες μέρες δηλώνουν, δυστυχώς, ότι η εκπαίδευση έχει ξεπέσει εντελώς στα μάτια πολλών συμπατριωτών μας. Φαινόμενα σαν κι αυτά της βίαιης απαγωγής του Διευθυντή Γυμνασίου από κάποιους αυτόκλητους και φωνασκούντες υπερασπιστές, όπως ισχυρίζονται, του Συντάγματος, του καψίματος των βιβλίων, των αναίτιων καταστροφών σχολείων, της μετατροπής των σχολικών χώρων σε χώρους βίας από ακραίες πολιτικές ομάδες, των συμμοριών εντός του σχολικού περιβάλλοντος και παλιότερα της διαπόμπευσης του πρύτανη της ΑΣΟΕ, του χτισίματος καθηγητή στο Πολυτεχνείο Χανίων, των καταστροφών στις καταλήψεις κ.ά., αποτελούν τους μάρτυρες ότι η Εκπαίδευση σήμερα έχει απαξιωθεί. Ό, τι συμβαίνει σήμερα στα σχολεία ήταν αδιανόητο πριν από κάποιές δεκαετίες, όταν ο εκπαιδευτικός έχαιρε υπολήψεως εκ μέρους των γονέων και των μαθητών, όταν ο γονιός έστελνε το παιδί του στο σχολείο, γνωρίζοντας ότι όχι μόνο θα είναι προστατευμένο αλλά και θα γίνει σωστός άνθρωπος.
Τι είναι σήμερα το σχολείο; Αν ζούσε ο Παλαμάς, ίσως απέστρεφε τα μάτια από πάνω του, γιατί δεν θα μπορούσε να πιστέψει αυτό που θα έβλεπε. Και τι θα έλεγε ο Πατροκοσμάς; Θα έλεγε ότι μάλλον έκανε λάθος που πίστεψε ότι το σχολείο εξανθρωπίζει τον άνθρωπο, αφού θα αντίκριζε τη βαρβαρότητα σε όλο της το μεγαλείο μέσα στους σχολικούς χώρους. Στο σημερινό ελληνικό σχολείο ο ήλιος της γνώσης πάει να δύσει και το ζωογόνο πνεύμα της έννομης ελευθερίας και του ήθους έχει πάψει να ζωογονεί και να εμπνέει. Οι μαθητές ζουν στον εικονικό κόσμο του διαδικτύου και της τηλεόρασης, βιβλία παραδίδονται στην πυρά σε ναζιστικού τύπου δημόσια εκδήλωση, οι χώροι του σχολείου αντί για χώροι χαράς και γνώσης γίνονται χώροι τραμπουκισμών και συγκρούσεων και οι εκπαιδευτικοί, από ποιητές που τους θέλει ο Παλαμάς, έχουν μεταλλαχθεί σε κακοπληρωμένους δημόσιους υπαλλήλους, που προσπαθούν να σώσουν ό, τι σώζεται, σε ένα χώρο όπου κινδυνεύει ακόμα και η βιολογική τους υπόσταση.
Ο μεγάλος μας ποιητής, όπως διαβάσαμε στο ποίημά του, θέλει τα σχολεία μακριά από την «ακάθαρτη, πολύβουη και αρρωστιάρα πόλη». Τώρα όμως τα σχολεία δεν είναι μόνο χτισμένα μέσα στην πόλη, αλλά αυτή η ακάθαρτη και αρρωστιάρα πόλη έχει μπει μέσα στα σχολεία. Όλο δηλαδή το κακό που θέλει να ξορκίσει ο Παλαμάς βρίσκεται μέσα στα σχολεία, τα οποία αναπνέουν πλέον το βρώμικο αέρα της, δηλαδή ό, τι αρνητικό, αλλοτριωτικό, βάρβαρο και βέβηλο, αντί να ζωογονούνται από «μαϊστράλια και βοριάδες και μελτέμια με τους κελαηδισμούς και με τους μόσκους». Ποιος θα βρεθεί να καθαρίσει αυτόν τον αέρα; Ποιος θα σώσει τα σχολεία από όλα όσα τα αλλοτριώνουν από την ουσία του έργου τους; Ποιος θα εμπνεύσει στην κοινωνία το σεβασμό προς το σχολείο και τους εκπαιδευτικούς; Γιατί αν δε σώσουμε τα σχολεία, δεν μπορούμε να ελπίζουμε σε τίποτε. Χωρίς το σχολείο οι κοινωνίες είναι καταδικασμένες να εκτραπούν στη βαρβαρότητα, στην αγριότητα, στην αμορφωσιά.
Ας το καταλάβουμε: σήμερα δεν χρειάζεται να απαιτήσουμε «χτίστε σχολεία!». Χρειάζεται να βροντοφωνάξουμε «σώστε τα σχολεία!». Σώστε τα από την αλλοτρίωση, από εκείνους που σπέρνουν στις ψυχές των παιδιών το μίσος, το ρατσισμό, το φανατισμό. Σώστε τα από καθένα που θέλει να τα εκμεταλλευτεί, για να προβάλει και να διασπείρει τις ιδέες του ολοκληρωτισμού και τη λογική βίας, τον παραλογισμό και τη μισαλλοδοξία. Πρέπει να εμπιστευθούμε και πάλι το σχολείο, ώστε να ξαναβρεί το δρόμο του, το δρόμο της ανθρωπιάς, της ελευθερίας, της χαράς. Το σχολείο πρέπει να γίνει χώρος συνάντησης ιδεών και ανθρώπων που θέλουν να γίνουν αληθινοί άνθρωποι. Τη λ. άνθρωπος πρέπει να βάλουμε και πάλι στο κέντρο του σχολείου. «Πρέπω ν’ αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου κι αν βρίσκεται. Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα» (Γιώργος Σεφέρης).
