Γράφει η Μαιρη Σταυρινίδου Ευθυμίου*
Η κουλτούρα ως έννοια είναι ένα υποσύνολο του πολιτισμού αλλά και ο,τιδήποτε τεχνητό δημιούργημα έχει πραγματοποιηθεί στην προσπάθεια των ανθρώπων να διατηρήσουν ήθη κ έθιμα αλλά και να εισάγουν νέες τεχνοτροπίες στη ζωή. Αν εμβαθύνουμε , θα δούμε κατοίκους μιας δεδομένης περιοχής, και πάντα για τον Ελλαδικό χώρο ομιλούσα, να διαμορφώνουν μια διαφορετικότητα, ένα συμμάζεμα συμπεριφοράς, μια άλλη διαδρομή σκέψης και πράξης από το γενικό σύνολο. Φυσικά σε όλα αυτά υποβόσκει η έμφυτη αλλά και η επίκτητη συμπεριφορά.
Οι πολιτισμοί επηρεάζονται εσωτερικά και από δυνάμεις που ενθαρρύνουν την αλλαγή και από τις δυνάμεις που αντιστέκονται στην αλλαγή. Αυτές οι δυνάμεις σχετίζονται τόσο με τις κοινωνικές δομές όσο και με τα φυσικά γεγονότα και εμπλέκονται στη διαιώνιση πολιτιστικών ιδεών και πρακτικών μέσα στις τρέχουσες συνθήκες οι οποίες και υπόκεινται σε αλλαγές. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες αποτελούν παράγοντα διαμόρφωσης ψυχικής βάσης αλλά και πνευματικής επεξεργασίας.
Η κοινωνική επαφή με άλλες νοοτροπίες αποφέρει και μια αλλοίωση στη συμπεριφορίστικη στάση ενός ατόμου αλλά όμως μπορεί και να κρατηθούν άμυνες και αντιστάσεις ώστε να αποκρούσουν κάθε επηρεασμό από την εισροή νέων ηθών και τρόπων ζωικής σημασίας.
Ένα τέτοιο υπέροχο μέρος η ΚΡΗΤΗ που αξίζει να περιγράψει κανείς στην Ελλάδα αν και η ενσωμάτωση του με την μητροπολιτική Ελλάδα καθυστέρησε, αποτελεί ένα από τα πιο δυνατά παραδείγματα που μυρίζουν Ελλάδα και που αντανακλά τον τρόπο ζωής των γνήσιων Ελλήνων, των αμόλυντων λεβεντανθρώπων. Από την αρχαιότητα εκεί όπου γεννήθηκε ο Μινωικός πολιτισμός. Το νησί που γέννησε τον Καζαντζάκη , τον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο( Ελ Γκρέκο), τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Νίκο Ξυλούρη και τόσους άλλους επιφανείς και δοξασμένους. Μια κουλτούρα που συναπαντάται σε πολλά σημεία με εκείνα της Κύπρου. Μια αυστηρή ηθική που τους κρατάει σε μια στενή σχέση με την παράδοση που επιμένουν να συντηρούν και να διατηρούν αλλά και να μεταγγίζουν στους νεώτερους . Η λυρική ποίηση άνθησε κι επηρέασε πολλές μορφές λογοτεχνικής τάσης πχ. ο Ερωτόκριτος αντιπροσωπευτικό.. Το Κρητικό νησί που γοήτευσε ποιητές, συγγραφείς , πολιτικούς αλλά και απλό κόσμο από όλη την υφήλιο. Ένα νησί πασίγνωστο στον κόσμο.
Ένα νησί που έχει σκορπίσει τους λεβέντες της σ όλο τον κόσμο και διαπρέπουν. Ένα νησί που αυτό που το χαρακτηρίζει πιο πολύ είναι ο χαρακτήρας των κατοίκων του. Όσα και να πει κανείς αν δεν ζήσει έστω και μία μέρα αυτή την καθαυτή Κρητική πραγματικότητα δεν θα αντιληφθεί ποτέ τι είναι η ευγένεια, τι μεγαλοψυχία, ντομπροσύνη , ζωντάνια , οξυδέρκεια και προ πάντων την έννοια της φιλοξενίας. Έχουν εμφανίσει ένα δικό τους σύστημα αξιών που μαγεύει τον φιλοξενούμενο αλλά και τον κάθε επισκέπτη. Οι διάφορες μορφές έκφρασης και δράσης δεν έχουν προηγούμενο. Η νοοτροπία, ο ψυχισμός, η σκέψη, η γλώσσα η θρησκευτικότητα, η τέχνη, η μουσική , το θέατρο απλώνουν την Κρητική τους ταυτότητα και θεμελιώνει την διαφορετικότητα τους σε μεγάλο ποσοστό με αυτά των άλλων περιοχών. Εκεί εδράζεται η ψυχή της λεβεντιάς , της ανδρειοσύνης και της καλοσύνης. Το ήθος , η δικαιοσύνη τα ανθρώπινα συναισθήματα βρίσκουν σε αυτό τον κόσμο της Κρήτης την αβίαστη έκφραση τους.
Ζουν με κανόνες και νόμους του δικαίου και όποιος τους παραβεί βρίσκεται σε δύσκολη θέση έναντι του συνόλου.
Η εργασιομανία , η τόλμη σε δοκιμές νέων μεθόδων πρακτικής τεχνολογίας αλλά και σε όλους τους τομείς της οικονομικής ζωής είναι επίσης εμφανής έντονα και με πολλή επιτυχία. Άνθρωποι με γραφικότητα που μιλούν τόσο μελωδικά, κυριολεκτικά τραγουδούν τη διαλεκτική γλώσσα τους. Η φιλικότητα τους ξεχωρίζει και σου δίνει την αίσθηση της άμεσης οικειότητας και της άνεσης. Είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση οι Κρήτες όπου οι τοπικές αντιλήψεις γίνονται συνήθεια με καθολικό χαρακτήρα και που τηρούνται σχεδόν από όλο το σύνολο της κοινωνικής αυτής ομάδας Ελλήνων. Γίνονται αμέσως θυσία να σε εξυπηρετήσουν, να σε ξεναγήσουν, να σε φιλοξενήσουν και να σε κεράσουν το λατρεμένο ποτό τους , τη τσικουδιά. Προτού αναφερθώ σε προσωπικά βιώματα με τους υπέροχους Κρητικούς να πω ακόμη ότι οι Κρήτες κρατάνε τους επισκέπτες τους με μια ζωντάνια και διάθεση που οδηγεί πολλές και σε επιβολή . Αυτό τους κατατάσσει σε ένα κόσμο τόσο διαφορετικό που σε μαγεύει. Μεταξύ τους κρατάνε πολύχρονες φιλίες και λειτουργεί το, ο ένας για όλους και όλοι για τον ένα.
Ήθη πάντα υπήρχαν και υπάρχουν χωρίς να δημιουργούνται νέα έθιμα. Αυτό σχετίζεται με τον τερματισμό της κλειστής ζωής της αγροτικής κοινωνίας, που ήταν ο κατεξοχήν χώρος δημιουργίας εθίμων. Υπάρχει, εντούτοις, μια τάση διατήρησης παλιών εθίμων, έστω κι αν εξέλιπαν οι αιτίες που τα είχαν δημιουργήσει. Το τελετουργικό, η παραστατικότητα και η θεαματικότητα του εθίμου ασκούν αρκετά ισχυρή γοητεία, ώστε να παρατηρείται, τις τελευταίες δεκαετίες, μια σκόπιμη αναβίωση των παλιών εθίμων, που προσφέρονται ως ένα είδος θεατρικής παράστασης, ή θεάματος...Μια γαμήλια τελετή πχ είναι μια ολόκληρη ιεροτελεστία στη Κρήτη , με δυνατά αλλά και συντηρημένα από το παρελθόν έθιμα. Πιστεύω αν κάτι άλλαξε λίγο είναι οι μπαλοθιές που μειώθηκαν λόγω πολλών ατυχημάτων όπου έχασαν τη ζωή τους αναίτια πολλοί. Ζουν έντονα όλη τη διαδικασία . Άλλη εντυπωσιακή πτυχή είναι η διατήρηση κάθε παραδοσιακού τρόπου ψυχαγωγίας τους με το παραδοσιακό μουσικό όργανο τους την λύρα.
Συγκλονιστική εικόνα που βίωσα έντονα κι έμεινε ανεξίτηλη στη μνήμη μου, είναι η διαδικασία της απόσταξης της τσικουδιάς το «Καζάνι». Εκεί γίνεται κυριολεκτικά ένας χαμός , μια μεγάλη γιορτή. Βρέθηκα το 2021 σε ένα τέτοιο καζάνι και έμεινα τόσο εντυπωσιασμένη που θυμάμαι κάθε μικρή λεπτομέρεια. Μαζεύτηκαν τότε γύρω στα 25 με 30 άτομα σε ένα κτήμα μακριά από τη πόλη του Ηρακλείου , έφερε ο καθένας κι από κάτι για το τραπέζι , αν κι εκείνος που έβγαζε τη τσικουδιά , είχε ψήσει κρέατα και πολλά άλλα φαγητά. Θα μιλήσω αργότερα γι αυτή την ομάδα που συνάντησα που έγινε αφορμή να ξανακατέβω και φέτος στο Ηράκλειο. Με μια κιθάρα και λύρα όλοι τραγουδούσαν , έπιναν και χαίρονταν κάθε στιγμή . Με πειράγματα και γέλια. Αχ αυτά τα ανεπανάληπτα πειράγματα μεταξύ τους που δίνουν μια ευχάριστη αίσθηση στη ζωή τους. Δεν είχαν να μοιράσουν τίποτα. Μοιράζονταν στιγμές ζωής απ αυτές που είναι ενέσιμες βιταμίνες αισιοδοξίας και ελπίδας.
Τα δημοτικά τραγούδια και οι παροιμίες, οι παραδόσεις και οι θρύλοι αποτελούν το λαϊκό πολιτισμό που είναι ο καθρέφτης ενός λαού. Τα προïόντα τους νοστιμότατα και γνήσια από δικές τους πρώτες ύλες. Το τυρί κυριαρχεί και διαπρέπει παντού. Μελετώντας τον Κρητικό πολιτισμό, αντικρίζει κανείς ένα λαό απλό και αληθινό, συγκροτημένο πάνω σε στέρεο προσανατολισμό, με πίστη στο παρελθόν και αισιοδοξία για το μέλλον, με ιδανικά και αξίες. Και αυτό, γιατί υπάρχει αδιάσπαστη ενότητα ανάμεσα στον Κρητικό λαϊκό πολιτισμό, τον αρχαίο και το νεότερο. Πραγματικά αυτή είναι μια αντιπροσωπευτική θωράκιση της διατήρησης μέρους του συνόλου του Ελληνικού γενικά πολιτισμού.
Στην προαναφερθείσα περίφημη παρέα που συνάντησα σε εκείνο το «καζάνι» και που αυτοαποκαλούνται «ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΙΑ». Η ονομασία προέρχεται από το γεγονός ότι είναι απόφοιτοι του ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΕΙΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ. Το συναπάντημα τους έγινε τελευταίως , αν και ηλικιακά θεωρούνται ώριμης βαθμίδας. Είναι όλοι τους απερίγραπτα ζωντανοί , μορφωμένοι , εξειδικευμένοι σε διάφορους τομείς, πρόθυμοι, χαμογελαστοί , με χιούμορ, ένα ιδιαίτερο έξυπνο χιούμορ , και πάντα με καλή διάθεση. Επέλεξαν μια συγκεκριμένη μέρα της καθιερωμένης πια μάζωξης τους και πραγματικά σαν στρατιωτάκια δεν κάνουν απουσίες. Κάθε Πέμπτη, λοιπόν, μαζεύονται σε διάφορα μέρη, εξοχικά, η παραλιακά κάνοντας το μπάνιο τους, συντρώγουν και τραγουδάνε. Και τραγουδούν υπέροχα τα ατιμούλια. Υπάρχει ο μαέστρος, όνομα και μη χωριό, που επιλέγει τραγούδια μέσα από μια τεράστια λίστα ασμάτων που συγκέντρωσε και κατευθύνει την χορωδία τους και ο κιθαρίστας, σοβαρός και πειθαρχημένος στις προσωπικές προτιμήσεις. . Και μετά, περιμένουν την επόμενη Πέμπτη με ανυπομονησία.
Μέσα από αυτή τη παρέα γνώρισα κάποιους πιο στενά και είχα τη πρόσκληση και φέτος να πάω Κρήτη. Ακόμη να συνέλθω από την υπέροχη φιλοξενία. Στη καθιερωμένη σύναξη της Πέμπτης τους ήμουν καλεσμένη και μου αφιέρωσαν κι ένα κυπριακό τραγούδι που το ήξεραν όλοι. Το « ούλλα χαλάλιν σου». Τα γράφω αυτά γιατί ο εντυπωσιασμός μου από τους υπέροχους χαρακτήρες των «Καπετανακίων» είναι μεγάλος , αλλά και από τη περιηγητική περιφορά μου όπου θαύμασα τοπία , χωριά , μνημεία και χώροι να πάρεις ένα γεύμα ή ένα πρωινό. Η ίδια η πόλη του Ηρακλείου είναι κατακλυσμένη με πολλά Ενετικά μνημεία και έχει ασύλληπτα υπέροχα σοκάκια με φαγάδικα και καφετέριες. Όλοι σε χαιρετούν και σου μιλάνε σαν να σε ξέρουν χρόνια. Κι αν ακούσουν ότι δεν είσαι Κρητικός και συνοδεύεσαι από ντόπιο τότε δεν υπάρχει καμία περίπτωση να σε αφήσουν να πληρώσεις ο,τιδήποτε. Είμαι γοητευμένη με αυτόν τον κόσμο. Αποδεικνύουν τη διαφορετικότητα στη κουλτούρα τους αλλά και στη ψυχική και γενικά ανθρώπινη προσέγγιση.
Εναρμονίζουμε το χθες με το σήμερα και χτίζουμε το αύριο...μαζί με αυτούς τους εξωστρεφείς Κρήτες , τις παραδόσεις τους και τον ανθρωπισμό τους. Αυτός ο κόσμος εκεί στη Κρήτη μπορεί να έχει και τα τρωτά της αλλά κατάφερε να προβάλλει τα θετικά και να ατονεί τα όποια λίγα άσχημα. Να ζήσει η Κρήτη και τα «ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΙΑ» της.
* Η κ. Σταυρινίδου είναι εκπαιδευτικός, συγγραφέας και ψυχολόγος.
Κατάγεται από την Κύπρο και διαμένει στην Αθήνα