Του Θανάση Γιαπιτζάκη
Η βροχή - από ψιλόβροχο που είχε ξεκινήσει προς το τέλος της εκδήλωσης Συγκρητισμού στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας το μεσημέρι της 11ης Ιουνίου 2023 - δυνάμωνε, όμως ο κόσμος έμενε καθηλωμένος στις θέσεις του απ’ αυτό το συγκλονιστικό που ένιωθε και που μόνο μια λέξη μπορούσε να το περιγράψει: Χρέος.
Η εκδήλωση είχε ονομαστεί «Η Κρήτη στις φλόγες» κι αυτό δεν ήταν μια αφηρημένη έννοια, δεν ήταν ένας τρόπος συμβολισμού. Ήταν «στις φλόγες» στην κυριολεξία, τότε που οι Γερμανοί κάψανε ολόκληρα χωριά αφού πρώτα σκοτώνανε όλους τους κατοίκους. Η Κάνδανος των Χανίων είχε προηγηθεί στις 3 Ιουνίου του 1941, ακολούθησαν η Βιάννος Ηρακλείου και η Δυτική Ιεράπετρα Λασιθίου στις 14 Σεπτεμβρίου του 1943, ο Καλλικράτης Σφακίων, ένα μήνα μετά, στις 8 Οκτωβρίου του 1943 και το Ρέθυμνο στην τελευταία χρονιά, στα Ανώγεια στις 13 Αυγούστου του 1944.
Γι’ αυτό και οι συνδιοργανωτές της εκδήλωσης ήταν η Ένωση Ιεραπετριτών Αθήνας, ο Σύλλογος Βιαννιτών στην Αττική «Ο Διαβάτης», ο Σύλλογος Ανωγειανών Αθήνας «Το Ιδαίον Άντρον», η Ένωση των απανταχού Σφακιανών και ο Σύλλογος Καντανιωτών Αττικής «Η Κάντανος». Χαιρετισμούς απηύθυναν οι πρόεδροί τους Γιάννης Περράκης, Γιώργος Στρατογιαννάκης, Ζαχαρένια Ανδρεαδάκη, Ανδρέας Κούνδουρος και Γιώργος Μαλανδράκης.
Κεντρικός ομιλητής ήταν ο δρ. Αριστομένης Συγγελάκης και τον συντονισμό έκανε ο Λαστριανός πρώην υφυπουργός Πολιτισμού και νυν αντιπρόεδρος του γνωστού φιλολογικού συλλόγου «Παρνασσός» Μανώλης Χατζηνάκης. Τους πλαισιώνανε δυό ηθοποιοί, που είχαν αναλάβει τις απαγγελίες και την δραματοποίηση των κειμένων με τις μαρτυρίες. Γνωστοί σε τηλεοπτικές σειρές ο Ανωγειανός Μιχάλης Αεράκης από τον «Σασμό» και ο Νίκος Βερλέκης, που μπορεί να προέρχεται από την Άρτα, έχει γίνει όμως κι αυτός Κρητικός - αφού η γυναίκα του είναι από τις Μάλλες και αφού έκανε τον Νίκο Βασιλάκη στο «Who pays the Ferryman» του BBC και τον Μανωλιό στον «Πατούχα». Στο πλάι τους οι μουσικοί Μανώλης Πετράκης (λύρα), Γιώργος Δαγαλάκης (λύρα), Ανδρέας Αλεξάκης (λαούτο) και Λυκούργος Πασπαράκης (μαντολίνο).
Το «δάκρυ-βροχή» το είπε ο αντιπρόεδρος της Ένωσης Ιεραπετριτών Γιώργος Δαγαλάκης, που ήταν ο ένας από τους δυό λυράρηδες της αξέχαστης αυτής συνάντησης οδυνηρής μνήμης.
Κι επειδή η ψυχή τρέφεται με τη μνήμη, «Όχι λήθη» βροντοφώναξε και ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Κρητικών Σωματείων Μανώλης Πατεράκης, υπογραμμίζοντας την ιδιοπροσωπία, την ιστορική αναγκαιότητα. Χαρακτήρισε χαρμόσυνο γεγονός την σφυρηλατημένη ενότητα των πέντε αυτών σωματείων, με συμπεριφορά αδούλωτης ψυχής ενάντια στην βίαιη παγκοσμιοποίηση και στον πολιτιστικό ιμπεριαλισμό που νοερά έσμιξαν με τον στρατό των 20.000 στη Μάχη της Κρήτης και με την αντίσταση των απλών ανθρώπων - που με τραγικό τρόπο πέρασαν μετά στην Ιστορία.
Ο πρόεδρος των απανταχού Σφακιανών σωματείου από τον Καλλικράτη Ανδρέας Κούνδουρος με το ανάστημά του θύμισε τους γνωστούς πανύψηλους Κουνδουραίους.
Αναφέρθηκαν τα ονόματα του κορυφαίου αντιστασιακού Μανώλη Γλέζου με το θέμα των διεκδικήσεων και του Ιεραπετρίτη διεθνούς φήμης μουσικοσυνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλου με την αφορμή του θανάτου του (Τραγουδήθηκε τιμής ένεκεν ένα τραγούδι του).
Δόθηκε η ευκαιρία να διευκρινιστεί ότι η Κρήτη είχε χαρακτηριστεί «Φρούριο» από τους Γερμανούς, προσδιορισμός που σήμαινε ότι όλοι οι κάτοικοι στο νησί θεωρούνταν όμηροι.
Αναφέρθηκε, ανάμεσα στα πολλά άλλα, ότι μια γιαγιά στα Ανώγεια όταν άνοιξε την πόρτα της και αντίκρισε τον «Φιλεντέμ» Πάτρικ Λη Φέρμορ, τον Άγγλο πρωτοστάτη της απαγωγής του διοικητή της Κρήτης στρατηγού Κράιπε, ντυμένο γερμανικά, τον έφτυσε. Κι εκείνος την αγκάλιασε στοργικά.
Αναφέρθηκε ότι κάποιοι Γερμανοί καταδιώξανε κάποιον Ανωγειανό και δεν τον πετύχαινε καμιά σφαίρα τους γιατί κάνανε πως τον πυροβολούν για να γλυτώσει.
Ο πρόεδρος των Βιαννιτών της Αθήνας Γιώργης Στρατογιαννάκης μου μίλησε ύστερα για τις πρώτες του εντυπώσεις, που μεταβάλλονταν μπροστά μου σε σκέψεις. Είχε μάθει για την παλιά αγανάκτηση των εκτελεσθέντων πριν εκτελεστούν τόσο απρόσμενα και κυρίως αναίτια, είχε νιώσει την παλιά τότε απόγνωση των γυναικών και των παιδιών που είχαν απομείνει από τη γενική σφαγή, αλλά τώρα που είχε τελειώσει και η εκδήλωση μνήμης, είχε δει την αποφασιστικότητα των νέων Κρητικών να διεκδικήσουν τις χαμένες μέρες των προγόνων τους όχι μόνο στο θέμα των πολεμικών αποζημιώσεων, αλλά και μαθαίνοντας γι’ αυτούς. Αυτά ήταν τα λόγια του:
Ενωμένη η Κρήτη προχωρά …
Πέντε τόποι, μια ιστορία
Στο πολεμικό μουσείο, την Κυριακή 11/6, πέντε σύλλογοι Κρητών της
Αθήνας συναποφασίσαμε να ενωθούμε για την Ιστορία του τόπου μας. Πέντε
μαρτυρικοί τόποι διατράνωσαν την αταλάντευτη αποφασιστικότητά τους να
υπερασπίσουν τη μνήμη των προγόνων τους
«Ενωμένη η Κρήτη προχωρά…Πέντε τόποι, μια ιστορία. Στο Πολεμικό Μουσείο πέντε Σύλλογοι Κρητών της Αθήνας συναποφασίσαμε να ενωθούμε για την Ιστορία του τόπου μας. Πέντε μαρτυρικοί τόποι διατράνωσαν την αταλάντευτη αποφασιστικότητά τους να υπερασπίσουν τη μνήμη των προγόνων τους. Οι Καντανιώτες, οι Βιαννίτες, οι Ανωγειανοί, οι Γεραπετρίτες, οι Σφακιανοί, συναντηθήκαμε με τις ιστορίες αγώνα, θυσίας, φρίκης της νεότερης ιστορίας που γράφτηκαν στα κατεστραμμένα και ματωμένα χωριά μας! Μαζί ακούστηκαν οι μουσικές, οι ύμνοι, οι θρήνοι, τα ριζίτικα, οι χοροί μας. Το Μουσείο γέμισε με νέους και με παλιούς συντοπίτες, φωνές, παιδιά, κυρίως με συγκίνηση…Ζωή από τον θάνατο, Μέλλον από το παρελθόν! Λεβέντικα απευθύνθηκε στους αναθεωρητές της Ιστορίας ο Μανώλης Χατζηνάκης, και οι πρόεδροι έπιασαν το νήμα για το δικό τους ενωτικό μήνυμα, μια αγκαλιά η Κρήτη, χωρίς ανούσιους ανταγωνισμούς: «Συν-κρητισμός».
Ο Αριστομένης Συγγελάκης ξεκίνησε και τέλειωσε με μαντινάδα.
Ο Πάρης ο Γιαννουλάκης, ο τυφλός τραγουδιστής και μουσικός, ξεσήκωσε το πλήθος με το ριζίτικό του ! Τι φωνή, τι πάθος! Χίλια αυτιά να μας έδινε ο θεός να ακούμε αυτόν τον Σφακιανό λεβέντη! (Η ερμηνεία του Πάρη Γιαννουλάκη στο ριζίτικο για την καταστροφή της Κανδάνου).
Ο Γιώργος ο Δαγαλάκης έπιασε τον ύμνο της Βιάννου και τον ενδυνάμωσε με γεραπετρίτικους στίχους, ενώ δίπλα του, ο Βιαννίτης Μανώλης Πετράκης και ο Αντρέας Αλεξάκης επαναλάμβαναν: «Αδέλφια, σα θα πάτε | στης Βιάννου τα χωριά, | μνήματα μην πατάτε, | θα πάρουνε φωτιά…»
Η Κρήτη στις φλόγες, θυμίζουμε την ονομασία αυτής της σύναξης στο Πολεμικό Μουσείο.
Οι «Κρήτες» του Γιώργου Πετράκη χόρεψαν τον πεντοζάλη του Δασκαλογιάννη και οι χορευτές του συλλόγου των Ανωγειανών τον πηδηκτό τους, βουβό του πένθους στην αρχή του…
Καθηλωτική η Μαρίνα Δακανάλη ερμήνευσε το μοιρολόι των Ανωγείων με την αξεπέραστη φωνή της. Τι λυγμός, τι ένταση, τι βάθος!
Δύο μεγάλοι ηθοποιοί μας, ο Μιχάλης Αεράκης και ο Νίκος Βερλέκης, παρουσίασαν εναλλάξ ιστορίες-μαρτυρίες από τα Ολοκαυτώματα, απήγγειλαν, συγκλόνισαν. Η καρδιά κατάλαβε όσα ο νους δεν μπορεί να χωρέσει!»
Τα κείμενα γεμάτα αίματα, με τις φλόγες των σπιτιών πίσω τους. Ο δασολόγος Γιάννης Κατωγιαννάκης μού ξεχώρισε μια ενδεικτική από τις πολλές μαρτυρίες που ανέφεραν οι ηθοποιοί, την τραγική περίπτωση του Βερβελάκη. Την δεινή θέση του πατέρα, που από την κρυψώνα του στο Κεφαλόβρυσι άκουγε μακρυά τα τρία παιδιά του, δυο κορίτσια ηλικίας 13 και 9 και ένα αγόρι 5 χρονών που κλαίγανε γιατί τα βασάνιζαν (τους κόβανε τα δάκτυλα) για να πούνε πού κρυβότανε. Και όταν του τα σκοτώσανε, νόμιζε ότι του σκότωσαν τον γάιδαρό του. Δεν φανταζότανε ότι ήταν χειρότεροι κι από ένα ζώο.
Ο Γιώργης Στρατογιαννάκης κατέγραψε την ιερή ιδιαιτερότητα της συνάντησης με τα εξής λόγια: «Τι να πρωτοθυμηθούμε από αυτήν την αφήγηση, τη βίωση, τη συγκίνηση! Ούτε πριν ο καυτός ήλιος, ούτε μετά η βροχή στο αίθριο του Μουσείου κατόρθωσαν να διακόψουν τη μυσταγωγία ενός κοινού, που ήσυχα, υπομονετικά άκουγε και κυρίως ένιωθε. Δεν μοιάζει με τέλος αυτό που συνέβη, η αρχή είναι…»
Και για επίλογο, μιας εκδήλωσης που ακόμα και η βροχή ήτανε δάκρυ, επιλέγω τα λόγια του χαιρετισμού του Γιάννη Περράκη που ειπώθηκαν στην αρχή της:
«Η μια γενιά τον πόλεμο στην άλλη τον αφήνει. | Πέφτουμε, σηκωνόμαστε, μα η φωτιά δεν σβήνει» (Στίχοι του ποιητή Αχιλλέα Παράσχου)
«Ξεχασμένες ζητάνε τις μνήμες μας. Παρελθόν. Χωρίς Ιστορία στα βιβλία του Μέλλοντος. Δεν ξεχνιούνται όμως οι μνήμες. Μ’ αυτές προχωρούν οι Λαοί. Αυτοκτονία - της Ιστορίας η άρνηση. Βρισκόμαστε σήμερα όλοι εδώ σ’ αυτόν τον ιστορικό χώρο. Γιατί δεν ξεχνούμε. Δεν ξεχνούμε τους αγώνες και τις θυσίες των προγόνων μας. Αλλά και τις φρικαλεότητες και τα εγκλήματα των γερμανικών στρατευμάτων σε όλη την περίοδο της Κατοχής. Από τα εκατό που αναφέρονται σε όλη την Ελλάδα, τα τριάντα δύο είναι της Κρήτης. Από τα τριάντα δύο της Κρήτης, η Βιάννος και τα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας
την πλήρωσαν με δεκατέσσερα ολοκαυτώματα, που είναι με αλφαβητική σειρά Άγιος Βασίλειος, Αμιρά, Βαχός, Βιάννος, Γδόχια, Έμπαρος, Κάτω Σύμη, Κεφαλόβρυσι, Μουρνιές, Μύρτος, Πεύκος, Ριζά, Συκολόγος και Χόνδρος.
Φέτος τον Σεπτέμβρη εκεί, κλείνουν 80 χρόνια χρέους και μνήμης. Ήταν το μεγαλύτερο έγκλημα και η μεγαλύτερη εκδίκηση των Γερμανών σε όλη την περίοδο της Κατοχής. Ο θάνατος κι η λευτεριά αδερφοκτοί εσμίξαν. Δεν Ξεχνούμε!»
Κεντρική φωτογραφία: Γλυπτική παρουσία στο Αίθριο του Πολεμικού Μουσείου, πλάι στην εκδήλωση για τα Καμένα Χωριά – Ένας νεκρός προσπαθεί να βγει από το μνημείο του
