Με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από την υπογραφή της σύμβασης για την κατασκευή του νέου λιμανιού του Ηρακλείου, τον Απρίλιο του 1921, το Cretalive παρουσιάζει ένα μικρό αφιέρωμα στην ιστορία του, από την Οθωμανική περίοδο μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ξεκινάμε σήμερα με το λιμάνι του Χάνδακα κατά την Οθωμανική περίοδο.
Του Χαράλαμπου Ζαχάρη*
Το 1669, ο Χάνδακας, τελευταία βενετική κτήση στην Κρήτη, περνάει στην κυριαρχία των Οθωμανών, ολοκληρώνοντας το πέρασμα του νησιού στον οθωμανικό έλεγχο. Οι Οθωμανοί μετά τη κατάκτηση της πόλης επιδιόρθωσαν τις ζημιές που είχαν προκύψει κατά την διάρκεια της πολιορκίας στο φρούριο της Θάλασσας (Σου- Καλεσί). Αξίζει να σημειωθεί ότι το φρούριο αυτό, πέρα από την αμυντική του λειτουργία στη θωράκιση της πόλης, κατά την οθωμανική περίοδο, λειτούργησε και ως χώρος φυλακών. Οι Οθωμανοί θεωρώντας ελλιπή την ασφάλεια του λιμανιού και γνωρίζοντας την αδυναμία του στους βόρειους ανέμους, κατασκεύασαν δεύτερο φρούριο στη βόρεια απόληξη του ανατολικού λιμενοβραχίονα, μικρότερο σε όγκο και δευτερεύον, το οποίο ονομάστηκε Μικρός Κούλες, (Κιουτσούκ Σου Καλεσί). Το νέο αυτό φρούριο βρισκόταν απέναντι ακριβώς από το Φρούριο της θάλασσας.
Παρ΄ όλα αυτά, το λιμάνι τις επόμενες δεκαετίες, χαρακτηρίζεται από τους περιηγητές της εποχής παραμελημένο. Λόγω των επιχωματώσεων ο πυθμένας του λιμανιού ήταν χαμηλός και το λιμάνι ήταν πλέον κατάλληλο μόνο για πλοία τύπου μπάρκο, ενώ τα φορτηγά πλοία στάθμευαν στο απέναντι λιμάνι της Ντίας. Λέγεται ότι το λιμάνι είχε μετατραπεί σε ένα βρώμικο τέλμα, γιατί οι Τούρκοι είχαν κλείσει το κανάλι που άφηνε τη θάλασσα να περνά και να ανανεώνει τα νερά, καθιστώντας επιτακτικό τον καθαρισμό του λιμανιού, καθήκον που παραμελούσαν οι οθωμανικές αρχές.
Κατά τον 18ο αιώνα, έγιναν κάποιες επισκευές στις οχυρώσεις του λιμανιού. Το 1719 τμήμα της βορειοδυτικής πλευράς του Κούλε που είχε καταρρεύσει από θαλασσοταραχή, επισκευάστηκε. Κατά την τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα φαίνεται ότι ολοκληρώθηκαν κάποιες επεμβάσεις στην περίμετρο της οχύρωσης. Σε φιρμάνι του 1738 αναφέρεται ότι είχαν γίνει εργασίες στο χώρο τονίζοντας παράλληλα την ανάγκη να διατηρείται το φρούριο πάντοτε σε καλή και αξιόμαχη κατάσταση και να καθαρίζεται συχνά ο πυθμένας του λιμανιού.
Οι πληροφορίες που έχουμε για την κατάσταση του λιμανιού κατά το 19ο αιώνα προέρχονται κατά κύριο λόγο από περιηγητές. Όλες οι αφηγήσεις τονίζουν την παραμέληση του λιμανιού από τις οθωμανικές αρχές. Όπως αναφέρεται, στα 1800 το λιμάνι είχε γεμίσει λάσπη και είχε γίνει «στενό και ακάθαρτο» με αποτέλεσμα να µη χωρά πάνω από 20 πλοία 2000 - 3000 κανταριών το καθένα. Ο βασικότερος λόγος ήταν όπως προαναφέρθηκε, ότι οι Οθωμανοί είχαν φράξει την δίοδο που οι Ενετοί είχαν ανοίξει στο δυτικό μεγάλο λιμενοβραχίονα του λιμανιού προς το φρούριο της Θάλασσας, από την οποία έμπαινε το νερό και διατηρούσε το λιμάνι καθαρό.
Κατά την περίοδο που η Κρήτη θα βρεθεί υπό Αιγυπτιακή διοίκηση( 1830-1840) θα γίνουν προσπάθειες βελτίωσης των λιμενικών υποδομών του νησιού. Στο πλαίσιο αυτό θα λειτουργήσει λοιμοκαθαρτήριο για την αποφυγή διάδοσης των επιδημιών στο λιμάνι του Χάνδακα στα 1838, ενώ την ίδια περίοδο θα κατασκευαστεί μόλος. Μια πλωτή μηχανή προσπαθούσε να το κρατήσει καθαρό, παρόλο που, όπως λέγεται, το µόνο που πετύχαινε ήταν να θολώνει συνεχώς τα νερά. Οι «εκσυγχρονιστικού» τύπου ενέργειες εντασσόταν στην προσπάθεια προσέλκυσης του ενδιαφέροντος μεγάλων ναυτιλιακών εταιριών , όπως η Lloyd, για να εντάξουν στα δρομολόγια τους τα λιμάνια της Κρήτης, κάτι που θα γίνει πραγματικότητα το 1837 και 1838. Προσπάθειες βελτίωσης των λιμενικών υποδομών θα γίνουν και κατά την δεκαετία του 1840, όπως εργασίες εκβάθυνσης και καθαρισμού κατά την περίοδο της διοίκησης του Μουσταφά Πασά.
Αναφορικά με την εμπορική κίνηση του λιμανιού, για τον 18ο αιώνα γνωρίζουμε ότι ακολούθησε τους αυξητικούς ρυθμούς που χαρακτηρίζουν την εμπορική κίνηση της Μεσογείου την περίοδο αυτή. Η σημαντική ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας στην Κρήτη αυτή την περίοδο σχετιζόταν µε την άνθηση της βιομηχανίας σαπουνιού που εξαγόταν σε μεγάλες ποσότητες. Το ελαιόλαδο επίσης κατείχε σημαντική θέση ανάμεσα στα εξαγόμενα εμπορεύματα. Το μεγαλύτερο μέρος των εξαγωγών λαδιού απορροφούσε η Γαλλία. Άλλα προϊόντα που εξάγονταν ήταν η σταφίδα, το μέλι, το κριθάρι, τυριά, σιτάρι, ζωοτροφές, κρασί, δέρματα. Κατά τον 19ο αιώνα, στην εξαγωγική κίνηση του λιμένα προστίθενται νέα προϊόντα όπως τα χαρούπια, αμύγδαλα, σαλιγκάρια, λιναρόσπορος και το μετάξι. Μεγάλο τμήμα των εμπορικών συναλλαγών γίνονταν κυρίως μεταξύ αξιωματούχων Τούρκων και Γάλλων εμπόρων και το εμπόριο διεξαγόταν συνήθως µε γαλλικά πλοία. Για να γίνει εξαγωγή προϊόντων έπρεπε να δοθεί άδεια από τον Ιεροδίκη ή το διοικητή του Χάνδακα και να προσκομιστεί µε την επιστροφή στο Χάνδακα βεβαίωση του Ιεροδίκη της πόλης στην οποία πήγαν τα εμπορεύματα ότι πράγματι έγινε η εισαγωγή τους.
Την εξέλιξη του εμπορίου κατά τον 19Ο αιώνα επηρέασε πολύ η αντικατάσταση των ιστιοφόρων µε τα ατμόπλοια. Λόγω των απαιτήσεων και του όγκου των ατμοπλοίων το εμπόριο περιορίστηκε σε ένα μικρό αριθμό λιμανιών που είχαν τις απαραίτητες εγκαταστάσεις, οι οποίες έλειπαν από το λιμάνι του Χάνδακα με αποτέλεσμα η σπουδαιότητα του ως λιμάνι να αποδυναμωθεί. Στο λιμάνι του Χάνδακα απουσίαζαν οι συνθήκες μετεξέλιξης του σε ναυτιλιακό κόμβο, με αποτέλεσμα να μην ακολουθήσει την εξέλιξη των μεγάλων πόλεων- λιμανιών εκείνης της περιόδου, όπως η Σμύρνη, γιατί ήταν έξω από τους εμπορικούς δρόμους της εποχής και δεν είχε ανάλογα μεγάλη εσωτερική αγορά.
*Μπάρκο: τύπος παλαιού εμπορικού τρικάταρτου ιστιοφόρου που έφερε σταυρωτά ιστία, τύπου μυοδρόμωνα
Φωτογραφία εξωφύλλου: Το λιμάνι του Ηρακλείου κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα - C. Rochfort Scott, Rambles in Egypt and Candia, τομ. 2ος, Λονδίνο 1837
*Ο Χαράλαμπος Ζαχάρης είναι Μεταπτυχιακός φοιτητής Τουρκολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης
