Αγαπητό Cretalive,
Οι οικισμοί Άνω και Κάτω Βιάννος διασώζουν το όνομα της αρχαίας κρητικής πόλης Βιάννου ή Βιέννου. Στη περιοχή δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές και δεν γνωρίζουμε την ακριβή θέση της αρχαίας πόλης.
Επειδή όμως η απόσταση των δύο οικισμών είναι περίπου 2 ΚΜ και το μέγεθος της αρχαίας πόλης δεν ήταν μεγάλο, γεννάται το ερώτημα που ακριβώς βρισκόταν η αρχαία πόλη.
Η άποψη ότι η αρχαία πόλη βρισκόταν 500 μέτρα δυτικά της Άνω Βιάννου στη θέση Μουρελάκια, όπου έχουμε αρχαιολογικά ευρήματα, αντικρούεται από το γεγονός ότι τα ευρήματα αυτά είναι περιορισμένα σε έκταση και στην περιοχή της Άνω Βιάννου δεν έχουμε σημαντικά ευρήματα.
Η διάσωση του ονόματος της αρχαίας πόλης μας γεννά επίσης και το ερώτημα αν έχουν διασωθεί στη περιοχή και άλλα αρχαία τοπωνύμια που μας παραπέμπουν σε λειτουργίες και χαρακτηριστικά της αρχαίας Βιάννου.
Ένας ενδιαφέρον οικισμός της περιοχής είναι ο οικισμός του Χόνδρου στην επικράτεια του οποίου έχουμε πολλά και σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα. Ο ίδιος ο οικισμός είναι σπονδυλωτός αφού ιστορικά αποτελείται από πολλές συνοικίες εκ των οποίων κάποιες σήμερα είναι ερειπωμένες.
Συγκεκριμένα ο Χόνδρος εκτείνεται σε μήκος περίπου 1ΚΜ από βορά προς νότο και περιλαμβάνει τις συνοικίες (μαζί με τις ερειπωμένες) : Περβόλα, Κωστιανός, Αποστολιανός, Χόνδρος, Βασιλιανός και Θυμιανός. Αναλυτικά ξεκινώντας από βορά έχουμε : Περβόλα, ανατολικά αυτής τον ερειπωμένο συνοικισμό Κωστιανό, νότια της Περβόλας τον συνοικισμό Αποστολιανό. Ανατολικά του Αποστολιανού έχουμε το ενδιαφέρον τοπωνύμιο Παξιμαδιανό ή Παξιμαδιανά. Νότια του Αποστολιανού τον συνοικισμό Χόνδρο. Ανατολικά του Χόνδρου τον ερειπωμένο συνοικισμό Βασιλιανό. Νότια του Χόνδρου βρίσκεται ο συνοικισμός Θυμιανός που αποτελεί και τον νοτιότερο τμήμα του οικισμού Χόνδρου. Σήμερα πολεοδομικά ο Χόνδρος αποτελείται από δύο διακριτούς οικισμούς, την Περβόλα στο βορά και τον Χόνδρο στο νότο. Οι συνοικισμοί Αποστολιανός και Θυμιανός είναι ενσωματωμένοι στον Χόνδρο και αποτελούν γειτονιές αυτού.
Ερμηνεία τοπωνυμίων
Χόνδρος σημαίνει χοντροαλεσμένο σιτάρι όπως σωστά έχει ερμηνευτεί από τρίτους. Σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell – Scott : χόνδρος, ὁ, I. κόκκος ή κομμάτι από αλάτι, ἁλὸς τρύφεα κατὰ χόνδρους μεγάλους, κομμάτια από αλάτι σε μεγάλους κόκκους, σε Ηρόδ.· χόνδρος, απόλ., λέγεται για το αλάτι, σε Ανθ. II. σε πληθ., χοντρά κομμάτια από σιτάρι ή σίτο, απ' όπου φτιάχνεται ο χυλός, σε Αριστοφ.
Κωστιανός < Κοστιανός < κοστ(η) + ιανός. Σύμφωνα με το αρχαιελληνικό λεξικό του Ησύχιου : κοσται = κριθαί.
-ιανός = επίθημα που σημαίνει τόπο ή ιδιότητα.
Το τοπωνύμιο Κοστιανός σχετίζεται με το κριθάρι.
Βασιλιανός < βασίλ(εια) + ιανός. Σύμφωνα με το αρχαιελληνικό λεξικό του Ησύχιου : βασίλεια = γένος ἰσχάδων. Επίσης σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell – Scott : ἰσχάς, -άδος, ἡ (ἰσχνός), ξηρό σύκο, σε Αριστοφ.
Το τοπωνύμιο Βασιλιανός σχετίζεται με τα ξερά σύκα.
Θυμιανός < Θημιανός < Θημ(ών) + ιανός. Σύμφωνα με το αρχαιελληνικό λεξικό του Ησύχιου : Θημωνιαί = οἱ σωροὶ τῶν δραγμάτων, θημωνιά = ἀπόθεσις, θημών = πᾶν τὸ σεσωρευμένον, οἷον ἀχύρων ἢ πυρῶν. Επίσης σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell – Scott : πῡρός, ὁ, σιτάρι, σε Όμηρ.· επίσης στον πληθ., σε Ομήρ. Οδ. κ.λπ.
Το τοπωνύμιο Θυμιανός σχετίζεται με το σιτάρι ή το άχυρο.
Παξιμαδιανός < παξιμάδι + ιανός. Σύμφωνα με το Βικιλεξικό : παξιμάδι ήδη σε έγγραφο του 16ου αιώνα < κληρονομημένο από την μεσαιωνική ελληνική παξιμάδιον < κληρονομημένο από ελληνιστική κοινή παξαμάδιον, υποκοριστικό του παξαμᾶς < Πάξαμος, αρτοποιός και μάγειρας του 1ου αιώνα.
Το τοπωνύμιο Παξιμαδιανό ή Παξιμαδιανά σχετίζεται με το παξιμάδι.
Αποστολιανός < αποστολή + ιανός. Σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell – Scott : ἀποστολή, ἡ (ἀποστέλλω)· I. η ενέργεια του να αποστείλει κάποιος μακριά ή εκτός της πόλεως κάποιον άλλον, ανάθεση υπηρεσίας ή αντιπροσώπευσης στην αλλοδαπή, σε Ευρ., Θουκ. II. 1. (από Παθ. τύπο), αναχώρηση, εκστρατεία, σε Θουκ. 2. το αξίωμα ή το καθήκον των Αποστόλων, η αποστολή τους να κηρύξουν το Θείο Λόγο, σε Κ.Δ.
Το τοπωνύμιο Αποστολιανός σχετίζεται με με την αποστολή προϊόντων προς τρίτους, δηλαδή για στόλο, για εκστρατεία κλπ.
Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι τα τοπωνύμια Χόνδρος, Κωστιανός, Παξιμαδιανός, Βασιλιανός και Θυμιανός σημαίνουν παραγωγή ή αποθήκευση βασικών διατροφικών προϊόντων πράγμα που σημαίνει ότι τα παραπάνω τοπωνύμια σχετίζονται με εργαστήρια ή αποθήκες των προϊόντων αυτών. Το τοπωνύμιο Αποστολιανός ερμηνεύεται χώρος συγκέντρωσης και αποθήκευσης προϊόντων που αποστέλλονται σε τρίτους. Τα παραπάνω τοπωνύμια όπως είναι συγκεντρωμένα μας παραπέμπουν σε οργανωμένο τμήμα αρχαίας πόλης.
Τοπωνύμιο Περβόλα
Στη Περβόλα το έτος 1957 ο αρχαιολόγος Νικόλαος Πλάτων ανέσκαψε μεγάλο κτήριο, κτισμένο με πελεκητές πέτρες, πιθανώς Νεοανακτορικών Χρόνων.
Η περβόλα σημαίνει μεγάλο περιβόλι και το περιβόλι προέρχεται από την αρχαιελληνική λέξη περίβολος.
Περβόλα < Περίβολος = Περίδρομος. Σύμφωνα με το αρχαιελληνικό λεξικό του Ησύχιου : περίβολοι = τείχη πόλεων, ἢ περίδρομοι. Σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell – Scott : περίδρομος, -ον (περιδρᾰμεῖν), I. 1. αυτός που τρέχει γύρω-γύρω, λέγεται για άρμα σε τροχιά ή για την περιφέρεια της ασπίδας, σε Ευρ. 2. περιφερόμενος εδώ και εκεί, περιπλανώμενος, σε Θέογν., Αριστοφ. II. Παθ., αυτός που μπορεί να τρέξει ολόγυρα, και ομοίως αυτός που στέκεται χωριστά, αποκολλημένος, σε Όμηρ.
Νοτιανατολικά της Περβόλας διαμορφώνεται ένας στενόμακρος επίπεδος χώρος, μήκους 400 περίπου μέτρων και πλάτους 50 περίπου μέτρων. Οι διαστάσεις και η διαμόρφωση του χώρου αυτού παραπέμπουν σε Ιππόδρομο. Επίσης εντός του χώρου αυτού έχουμε τα τοπωνύμια Χερχέτα ή Χεργέντα και Μάγκαρι ή Μάgaρη. Η ερμηνεία του πρώτου τοπωνυμίου μπορεί να είναι κερκίδα ή κερκέτης που πιθανολογείται να σήμαινε ένα μηχανισμό μέτρησης των γύρων που έκαναν τα άρματα στον Ιπόδρομμο. Η ερμηνεία του δεύτερου τοπωνυμίου μπορεί να είναι η αραβική λέξη magara που σημαίνει μεταξύ άλλων σπήλαιο, κοιλάδα ή λάκκος εσκαφής.
Επίσης παρατηρούμε ότι η Περβόλα βρίσκεται πολύ κοντά με τον Κωστιανό που σχετίζεται με κριθάρι. Το κριθάρι στην αρχαιότητα αποτελούσε τη βασική τροφή των αλόγων. Υπάρχουν λοιπόν, σοβαρές ενδείξεις βάσει των τοπωνυμίων και της τοπογραφίας της περιοχής, ότι στην περιοχή Περβόλας βρισκόταν ο Ιππόδρομος της αρχαίας Βιάννου.
Όλα τα παραπάνω μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η περιοχή της Περβόλας και του Χόνδρου αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα της αρχαίας πόλης της Βιάννου, ο πυρήνας της οποίας εκτεινόταν από την Περβόλα έως τον οικισμό της Κάτω Βιάννου.
Πιθανολογείται ότι το μεγαλύτερο μέρος της αρχαίας πόλης μετακινήθηκε μετά από μια καταστροφή σε ασφαλέστερη θέση βόρεια και δημιουργήθηκε ο οικισμός Άνω Βιάννος. Παρέμειναν από την αρχαία πόλη το ανατολικό τμήμα που αποτέλεσε τον οικισμό Κάτω Βιάννος και το νότιο τμήμα που αποτέλεσε τους οικισμούς Περβόλα και Χόνδρο.
Εμμανουήλ Μιχαήλ Αστυρακάκης, Τοπογράφος Μηχανικός - Ερευνητής
