Tης Ελένης Μπετεινάκη
Tι απ ΄όλα είναι τούτος ο Άγιος, ο Προφήτης, ο Τρομερός Αι Λιάς; Ταξιδευτής, Βροντερός, Κεραυνοβόλης, Νεφοκράτορας, Ανελέητος… Όποιος και όσα κι αν του προσάπτουν ένα είναι σίγουρο. Πως ζει και περπατά στις κορφές των λόφων και των βουνοκορφών και πως γιορτάζει στην καρδιά του καλοκαιριού στις 20 Ιουλίου...
Μέρες καύσωνα συνήθως στα μέρη μας… Μέρες των ώριμων φρούτων, των λιάτικων σταφυλιών, του κλεισίματος του κύκλου της φωτιάς που ξεκίνησε με τα Αναστενάρια κορυφώθηκε στις εξαγνιστικές πυρές του Αϊ Γιάννη και κλείνει με τις μεγάλες φωτιές στα ψηλά βουνά. Οι θρύλοι κι οι παραδόσεις θέλουν τον Ηλία, ναύτη, θεό, μάντη, έφορο της βροχής και των ανέμων, Άγιο και Προφήτη.
Λέει μια από τις παραδόσεις πως «…οι βροχές και τα αστροπελέκια απ’ αυτόν γίνονται. Ξαπλώνει στα σύννεφα και κοιμάται, όταν είναι να καλοσυνέψει ο καιρός. Μα όταν είναι για νερό, τρέχει με την άμαξά του στον ουρανό και γι αυτό βροντάει ...Όταν βροντάει, είναι που με το πύρινο αμάξι του κυνηγάει τη Λάμια να τη σκοτώσει, για να μην καταστρέψει τα σπαρτά των ανθρώπων. Οι αστραπές που πέφτουνε τότες είναι οι πύρινες σαϊτιές του να την λαβώσει…». Λέγανε πάλι πως πάνω στην πύρινη ή πέτρινη άμαξά του, ο Ήλιος ήταν ο τροχός του και ο Γαλαξίας ο δρόμος του. Τον χειμώνα μετακινιόταν με έλκηθρο. Και η μέρα που γιόρταζε την έλεγαν «Ημέρα της βροντής» και αυτό γιατί σήμαινε το τέλος του καλοκαιριού για πολλούς λαούς.
Και σαν καλοκαίρευε και ξαφνικά αρχινούσε τις βροντές, τις καταιγίδες και τους κεραυνούς τότε προκαλούσε πυρκαγιές. Έτσι του έδωσαν τα προσωνύμια «Τρομερός» ή «Ανελέητος».
«Στα χωράφια περπατά και τη σίκαλη γεννά»
Η ρήση αυτή ανήκει στους Σλάβους που τιμούσαν τον Προφήτη Ηλία σαν δικό τους άγιο. Και σαν προστάτη της σοδειάς που την φυλάει από τα πονηρά πνεύματα. Τον σέβονταν γιατί αν θύμωνε τότε η χώρα όλη πλήττονταν στην ξηρασία ή το χαλάζι.
Η εκκλησία μας πάλι την ημέρα τούτη που ο Ήλιος βρίσκεται στον Αστερισμό του Κυνός όρισε να γιορτάζεται μια από τις πιο φλογερές μορφές της Βίβλου.
Ένας άλλος μύθος λέει πως ο Προφήτης Ηλίας ήταν ναυτικός. Ταξίδευε χρόνια πολλά κι είχε γνωρίσει όλον τον κόσμο από την μια του άκρη ως την άλλη και κάποτε κουράστηκε. Θέλησε τότε να κατοικήσει σ’ ένα μέρος που οι άνθρωποι δεν ήξεραν τίποτα για την θάλασσα. Πήρε λοιπόν ένα κουπί και άρχισε να πηγαίνει σε διάφορα μέρη. Ρωτούσε όποιους συναντούσε τι ήταν αυτό που κρατούσε. Όσο του απαντούσαν «κουπί» τραβούσε ψηλότερα, μέχρις που έφτασε στην κορυφή ενός βουνού που του απάντησαν πως κρατούσε «ξύλο». Τότε κατάλαβε πως σ' αυτό το μέρος δεν γνώριζαν τίποτα για την θάλασσα κι έτσι ο άγιος έμεινε μόνιμα εκεί. Μύθος που έχει τις ρίζες του σε εκείνον του Οδυσσέα που παρακινείται από τον Τειρεσία, σαν σκοτώνει τους μνηστήρες να τραβήξει όσο πιο ψηλά μπορεί και σαν θα φτάσει σε μέρος που δεν γνωρίζουν από καράβια ή κουπί να το μπήξει στη γη και να θυσιάσει στον Ποσειδώνα.
Πάνω στον Γιούχτα, το ιερό μας βουνό που στους πρόποδές τους είναι κτισμένες οι Αρχάνες, λένε πως υπήρχε ιερός βωμός από τα πανάρχαια χρόνια αφιερωμένος σε μια χθόνια θηλυκή θεότητα, πρόγονο της μινωικής θεάς των φιδιών. Στον βωμό αυτόν μέσα στο Ιερό Κορυφής βρεθήκαν στάχτες και αναθήματα κι αργότερα όταν άλλαξε μορφή η λατρεία το Ιερό αυτό και σε σύνολο δύο από τις κορυφές του ανθρωπόμορφου βουνού , αφιερώθηκαν στον Προφήτη Ηλία που αγαπήθηκε σαν Άγιος των Βουνών.
Μια τρίτη παράδοση θέλει τον Προφήτη Ηλία να ταυτίζεται με τον Ήλιο. Ηλίας - Ήλιος μια συνήχηση μεταξύ αρχαιότητας και χριστιανισμού. Στην αρχαιότητα ο Ήλιος ταυτιζόταν με τον Δία, που ως θεός των μετεωρολογικών φαινομένων λατρευόταν πάνω στις βουνοκορφές. Επειδή λοιπόν ο Ήλιος, όταν ανατέλλει, φαίνεται να ανεβαίνει λαμπρός από τις κορυφές που φωτίζει πρώτες με τις ακτίνες του, αλλά και επειδή ταυτίστηκε με τον θεό που σηκώνει την κακοκαιρία στη διάρκεια των καταιγίδων, θεωρήθηκε ότι η λατρεία και του Αγίου ή Προφήτη Ηλία θα γινόταν στις κορυφές των βουνών.
Την παραμονή του Αϊ Λιά γινόταν δέηση στον προφήτη γιατί οι ζέστες πια ήταν ανυπόφορες , η λεγόμενη Περπερούνα για να ρίξει μια βροχή να δροσιστούν. Το έθιμο ήθελε να στολίζουν με πράσινα χόρτα ένα κορίτσι ορφανό που το πήγαιναν στο ποτάμι και έβρεχαν τα ρούχα τους και στη συνέχεια χόρευαν όλοι μαζί και τραγουδούσαν.
Θέ μου βρέξε μια βροχή, μια βροχή μια σιγανή, μια βροχή καλή βροχή.
Σε πολλά ξωκλήσια επίσης επειδή πίστευαν πως και τούτος ο Προφήτης προστάτευε από αρρώστιες γινόταν περισχοινισμός δηλαδή περιτύλιξη της εκκλησίας με κέρινο νήμα αλλά και του ασθενή ή τύλιγαν το κεφάλι του με στάχυα και έτσι έφευγε ο πόνος.
Όλοι οι μύθοι και τα έθιμα είναι οργανωμένα γύρω από μια και μόνο παράκληση : « Κι ο Αι Λιάς στον ουρανό, για να ρίξει ο Θεός νερό…»
Τούτη τη μέρα πολλά γίνονταν τα παλιά τα χρόνια και πολλά δεν γίνονταν. Πρώτα απ' όλα δεν δούλευαν στα χωράφια τους οι γεωργοί, ούτε στ’ αλώνια, ούτε στους λαχανόκηπους.
Το μόνο που έκαναν ήταν να ξυπνήσουν νωρίς το πρωί οι γεωργοί και να τρέξουν στο λιόφυτο με τις ελιές τους. Εκεί μέχρι να βγει ο ήλιος και να ανέβει ίσαμε ένα καντάρι, ήθελαν να « πετρώσουν» τα ελαιόδεντρα, γιατί πίστευαν πως την ημέρα του Προφήτη Ηλία γέμιζαν λάδι οι καρποί των ελιών. «Πετρώνοντας» λοιπόν το δέντρο κατά κάποιο μαγικό τρόπο το προστάτευαν μέχρι την ημέρα της συγκομιδής του πολύτιμου καρπού. Άλλη πάλι εκδοχή για την αργία της δουλειάς της ημέρας μας περιγράφει η γνωστή η ιστορία με το «Βουλισμένο Αλώνι» στον παλιό εθνικό δρόμο Ηρακλείου - Ρεθύμνης με την εντυπωσιακή δολίνη (βαθιά λακκούβα, που σχηματίζεται, κατά κανόνα, από την υπονόμευση του εδάφους σε κάποια σημεία σε περιοχές με ασβεστολιθικά πετρώματα). Λένε πως ένα αλώνι υπήρχε εκεί που σήμερα βρίσκεται το βούλιασμα. Ο ιδιοκτήτης του επέμενε να αλωνίζει την ημέρα του Προφήτη Ηλία ενώ ήξερε πως ήταν πολύ μεγάλη γιορτή και ο άγιος θα θύμωνε. Ξαφνικά η γη υποχώρησε συμπαρασύροντας τον ίδιο, το ζευγάρι του, τα στάχυα και φυσικά το αλώνι...
Τα παρατηρήματα τούτη την μέρα επίσης πολλά. Συνήθιζαν οι άνθρωποι να παρατηρούν το μεσημέρι τον ουρανό, αν ήταν καθαρός ο χειμώνας θα ήταν μαλακός, αν είχε σύννεφα, θα ήταν βαρύς. Οι βοσκοί παρατηρούσαν πως πλάγιαζε ο σκύλος της μάντρας. Αν ήταν γυρισμένος προς τον βορρά είχαν βαρυχειμωνιά ενώ αν ήταν κατά τον νότο ο χειμώνας θα ήταν ελαφρύς. Οι κοπέλες πάλι έβγαιναν στην εξοχή και μάζευαν αγριολούλουδα από σαράντα διαφορετικά είδη, τραγουδώντας. Έπλεκαν στεφάνι και το ‘βαζαν το βράδυ κάτω από το μαξιλάρι τους και έτσι έβλεπαν στον ύπνο τους ποιον άνδρα θα παντρευτούν.
ΠΗΓΕΣ :
Λουκάτος Δημήτριος, Τα καλοκαιρινά, Αθήνα 1981
Μέγας Γ.Α. Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1956
Μπετεινάκη Ελένη, Λόγια του αέρα, Ιδ. Συλλογή διηγημάτων, υπό έκδοση
Πολίτης Ν.Γ. Ο Ήλιος κατά τους δημώδεις μύθους, Αθήνα 1975
Ψιλάκης Νίκος, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Καρμάνωρ, 2005
