Γράφει ο
Δρ Ματθαίος Μαθιουδάκης
Εντεταλμένος Ερευνητής ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ / Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών & Αμπέλου Χανίων (Συντονιστής Έργου)
Την Δευτέρα, 18 Σεπτεμβρίου 2023, σε ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στην Αίθουσα Διαλέξεων «Νικ. Ψυλλάκης» του Ινστιτούτου Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών & Αμπέλου, παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας για την παρουσία ιοειδών σε εσπεριδοειδή, στα Χανιά.
Παρουσιάστηκαν επίσης από τα υπόλοιπα μέλη της ερευνητικής ομάδας του Έργου ΕΣΠΕΡασπίς τα είδη των αφίδων που έχουν εντοπιστεί σε εσπεριδοειδή της Κρήτης, ηλεκτρονικές παγίδες παρακολούθησής τους, νέες τεχνολογίες ανίχνευσης της ασθένειας Τριστέτσα των εσπεριδοειδών και τα αποτελέσματα της αξιολόγησης εμπορικών σκευασμάτων της εταιρίας «AGROLOGY Παπαοικονόμου ABEE» στο μοριακό αποτύπωμα, στη θρέψη και στο έδαφος εσπεριδοειδών καθώς επίσης και η ανάπτυξη ενημερωτικής εφαρμογής Android για ασθένειες και εχθρούς.
Τα ιοειδή σε εσπεριδοειδή
Τα ιοειδή αποτελούν τα πιο μικρά παθογόνα φυτών που γνωρίζουμε σήμερα. Είναι ορατά μόνο σε ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, είναι μικρά κυκλικά μόρια RNA μικρού μεγέθους (246-410 νουκλεοτίδια), χωρίς πρωτεϊνικό καψίδιο και χωρίς τη δυνατότητα κωδικοποίησης πρωτεϊνών.
Τα ιοειδή μεταδίδονται μηχανικά τόσο με τα εργαλεία κλαδέματος (ψαλίδια, πριόνια), όσο και με το σπόρο και με μολυσμένο πολλαπλασιαστικό υλικό (εμβόλια, δενδρύλλια), ενώ δεν μεταδίδονται με έντομα φορείς. Σε αντίθεση με τον ιό της Τριστέτσας των εσπεριδοειδών, ο οποίος έχει εντοπιστεί τα τελευταία 20 έτη στα Χανιά και αποτελεί ενδημική ασθένεια, όπου δεν μεταδίδεται με τα εργαλεία κλαδέματος αλλά με μολυσμένο πολλαπλασιαστικό υλικό (εμβόλια, δενδρύλλια) καθώς με έντομα-φορείς τις αφίδες.
Μετά τη μόλυνση του δένδρου από ιοειδή απαιτείται ένα ικανό χρονικό διάστημα ώστε να εμφανιστούν χαρακτηριστικά συμπτώματα όπως κιτρινίσματα, μειωμένη παραγωγή, μικροκαρπία, μικροφυλλία, παραμορφώσεις φύλλων, νανισμός δένδρων και γενική καχεξία η οποία δεν αλλάζει παρόλες τις σωστές καλλιεργητικές πρακτικές που μπορεί να εφαρμόζονται από την πλευρά των παραγωγών.
Ιοειδές της εξοκόρτιδας
Ένα από τα βασικότερα και πιο γνωστά ιοειδή που προσβάλουν τα εσπεριδοειδή είναι η Εξώκορτις (citrus exocortis viroid), το οποίο προκαλεί αποφλοίωση στο σημείο ένωσης με το υποκείμενο, νανισμό και παραμορφώσεις των φύλλων. Τα μοναδικά δεδομένα για την περιοχή των Χανίων αποτελεί μια πρόσφατη έρευνα σε μικρό αριθμό δένδρων λάιμ.
Ιός της Τριστέτσας
Μετά τον εντοπισμό του ιού της Τριστέτσας των εσπεριδοειδών στο χωριό Κουφός στα Χανιά (2000), και αργότερα εξάπλωση σε γειτονικά χωριά, κρίνεται απαραίτητη η λήψη κατάλληλων μέτρων αντιμετώπισης όπως η χρήση ανθεκτικών υποκειμένων καθώς η νεραντζιά η οποία χρησιμοποιείται συνήθως ως βασικό υποκείμενο είναι αρκετά ευαίσθητη στην Τριστέτσα. Παρόλα αυτά, και σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, τα ανθεκτικά υποκείμενα στην Τριστέτσα εμφανίζουν υψηλή ευαισθησία σε προσβολές από ιοειδή. Αποτυπώνεται λοιπόν ένα πολύ σημαντικό ερώτημα για την σωστή διαχείριση εσπεριδοκαλλιέργειας καθώς μια όχι σωστά μελετημένη αντικατάσταση της νεραντζιάς σε ανθεκτικά υποκείμενα σε μια περιοχή που για την ώρα ίσως δεν έχει πρόβλημα με την Τριστέτσα, και όχι μόνο, ίσως οδηγήσει σε ολέθρια αποτελέσματα λόγω παρουσίας ιοειδών που δεν έχουν μελετηθεί.
Για το λόγο αυτό από το 2020 υλοποιείται ένα Ερευνητικό Έργο με τίτλο «Ανάπτυξη καινοτόμων τεχνολογιών παρακολούθησης ιολογικών ασθενειών-φορέων εσπεριδοειδών και αξιολόγηση εμπορικών σκευασμάτων ενεργοποίησης μηχανισμών άμυνας» (ΕΣΠΕΡασπίς) στο οποίο μια από τις Ενότητες Εργασίας του στοχεύει στον εντοπισμό διάφορων ιοειδών σε περιοχές της χώρας στις οποίες τα εσπεριδοειδή έχουν καθοριστικό ρόλο στην οικονομία τους.
Το Έργο ΕΣΠΕΡασπίς (Τ2ΕΔΚ-00431, MIS 5074531) υλοποιείται στα πλαίσια της δράσης «ΕΡΕΥΝΩ-ΔΗΜΙΟΥΡΓΩ-ΚΑΙΝΟΤΟΜΩ» (Β΄ Κύκλος) του Επιχειρησιακού Προγράμματος Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα & Καινοτομία (ΕΠΑνΕΚ 2014-2020) συγχρηματοδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης) και Εθνικούς πόρους.
Αποτελέσματα έρευνας στα Χανιά
Τέσσερις εκτεταμένες δειγματοληψίες, από το 2020-2022 (Άνοιξη-Φθινόπωρο) πραγματοποιήθηκαν Χανιά από το Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου, Χανιά-Κρήτη του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (Εικ. 1).
Κατόπιν εργαστηριακής εξέτασης 2.237 συνολικά δειγμάτων από έξι είδη εσπεριδοειδών (πορτοκαλιά, λεμονιά, μανταρινιά, γκρέϊπφρουτ, σαγκουίνι, λάιμ) στο εργαστήριο Φυτοπαθολογίας του Ινστιτούτου Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών & Αμπέλου, με το Δρα Ματθαίο Μαθιουδάκη (Εντεταλμένο ερευνητή) ως Συντονιστή και Επιστημονικά Υπεύθυνο του Έργου, βρέθηκαν τα πέντε (5) κύρια ιοειδή που προσβάλλουν τα εσπεριδοειδή, τα 4 σε υψηλά ποσοστά σε όλες τις περιοχές δειγματοληψίας και το 5ο σε χαμηλότερα ποσοστά σε κάποιες περιοχές (Εικ. 2,3,4).
Συγκεκριμένα εντοπίστηκαν τα παρακάτω:
- Ιοειδές της εξωκόρτιδας των εσπεριδοειδών (CEVd)
- Ιοειδές του νανισμού του λυκίσκου (καχεξίας ή ξυλοπόρωσης) (HSVd)
- Ιοειδές της ρηγμάτωσης του φλοιού των εσπεριδοειδών (CBCVd)
- Ιοειδές του νανισμού των εσπεριδοειδών (CDVd)
- Ιοειδές της κύρτωσης των φύλλων των εσπεριδοειδών (CBLVd)
Συμπεράσματα
Τα νέα δεδομένα της παρούσας έρευνας, δηλαδή της ανίχνευσης ιοειδών σε υψηλά ποσοστά στα τυχαία δείγματα που λήφθηκαν, μπορούν να ερμηνεύσουν διάφορες εικόνες των δένδρων που παρατηρούνται συχνά στον αγρό. Τέτοιες είναι, η μειωμένη παραγωγή, η μικροκαρπία, ο νανισμός αλλά και η μειωμένη ανάπτυξη των δένδρων, παρόλη την εφαρμογή λιπάνσεων, φυλλολιπάνσεων, αρδεύσεων και άλλων καλλιεργητικών πρακτικών που εφαρμόζονται θεωρώντας ότι τα προβλήματα αυτά ίσως να προέρχονταν από τη θρέψη και φυσιολογία του δένδρου.
Η έρευνα συνεχίζεται για τον περαιτέρω χαρακτηρισμό και φυλογενετική ανάλυση των ιοειδών. Τα αποτελέσματα θα αναδείξουν αν τα ιοειδή που εντοπίστηκαν έχουν κοινό πρόγονο σε όλες τις περιοχές τότε πιθανώς να έχουν μεταδοθεί με τα καλλιεργητικά εργαλεία που έχουν χρησιμοποιηθεί για τις διάφορες καλλιεργητικές πρακτικές, ενώ εάν εντοπιστούν παραλλαγές ιοειδών που έχουν στενή συγγένεια με απομονώσεις εξωτερικού τότε αυτό ερμηνεύεται ότι το πολλαπλασιαστικό υλικό δηλαδή τα δενδρύλλια που φυτεύτηκαν ήταν μολυσμένα από το φυτώριο.
Καθώς δεν υπάρχουν χημικά σκευάσματα (φάρμακα) για την αντιμετώπιση των ιοειδών είναι σημαντικό να τονίσουμε ξανά ότι οι καλλιεργητικές πρακτικές έχουν καθοριστικό ρόλο στη διάδοση των ιοειδών. Συγκεκριμένα, επειδή τα ιοειδή μεταδίδονται με τα κλαδευτικά εργαλεία (ψαλίδια, πριόνια), μπορεί να ερμηνευτεί η διάδοση των ιοειδών μέσω των πρακτικών αυτών. Η απολύμανση λοιπόν των εργαλείων έχει καθοριστικό ρόλο στη μη διάδοσή τους. Προληπτικά θα πρέπει να χρησιμοποιούνται διάφορα απολυμαντικά που υπάρχουν στο εμπόριο με τα οποία θα απολυμαίνονται τα χρησιμοποιούμενα εργαλεία, ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί και διάλυμα χλωρίνης σε διάλυση 10% (100ml χλωρίνης διαλύονται σε 1 κιλό νερό).
Ανησυχητική εμφανίζεται η μεγάλη διασπορά των παθογόνων αυτών στις διάφορες περιοχές των Χανίων αλλά και στα διάφορα είδη και ποικιλίες με κάποιες από αυτές εμφανίζουν μεγαλύτερη αντοχή ή λιγότερη ευπάθεια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει τα χαμηλά ποσοστά προσβολής στα μανταρίνια Nova και τα ροζέ γκρέϊπφρουτ.
Τέλος, τα υψηλά ποσοστό ανίχνευσης ιοειδών στα Χανιά, σε συνδυασμό με την παρόμοια επιδημιολογική εικόνα που εμφανίζεται και σε άλλες σημαντικές περιοχές εσπεριδοκαλλιέργειας (Αργολίδα, Ηράκλειο, Άρτα, Ρέθυμνο), επιβάλλει την ανάγκη εφαρμογής νέων, αυστηρών πρωτοκόλλων ελέγχου του πολλαπλασιαστικού υλικού στα φυτώρια της χώρας, για περιορισμό διασποράς των ιοειδών.
Αναγκαία φαίνεται λοιπόν η άμεση εφαρμογή νέας στρατηγικής ελέγχου στα φυτώρια, αναφορικά και με τη μελλοντική αναδιάρθρωση της καλλιέργειας των εσπεριδοειδών, όπως συζητείται.
