Έρευνα: Το μέλλον της αγροτικής παραγωγής ξεκινά από τη Μεσαρά!

«Η Μεσαρά έχει τις βάσεις για να αποκτήσει ένα ισχυρό, συνεκτικό brand name, αλλά ακόμα βρισκόμαστε σε μεταβατικό στάδιο», αναφέρει στο Cretalive ο Αντώνης Κρητικός, ακαδημαϊκός / διδακτορικός ερευνητής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ειδικός σε ζητήματα Βιώσιμης Ανάπτυξης και Περιφερειακής Καινοτομίας.
Ο Δρ. Αντώνης Κρητικός παρουσίασε μία ενδιαφέρουσα μελέτη για τη Μεσαρά στο παγκόσμιο συνέδριο ATMC 2025 που πραγματοποιήθηκε στο Ηράκλειο. 
Η συνέντευξή του στο Cretalive έχει ως εξής:

Image

Γιατί επιλέξατε τη Μεσαρά ως αντικείμενο της έρευνάς σας; Τι ιδιαίτερο έχει αυτή η περιοχή που την καθιστά «μικρογραφία της Κρήτης», όπως αναφέρατε;
«Η Μεσαρά επιλέχθηκε γιατί συνιστά μία αντιπροσωπευτική «μικρογραφία» της Κρήτης: εδώ συνυπάρχουν παραδοσιακές αγροτικές δομές, έντονη παραγωγική ταυτότητα (κυρίως ελαιοκομία), αυξανόμενο ενδιαφέρον για γαστρονομία και αγροτουρισμό, αλλά και σημαντικά διαρθρωτικά προβλήματα, όπως η υπερεκμετάλλευση του νερού, η γήρανση του πληθυσμού και η εξάρτηση από τη μονοκαλλιέργεια.
Η επιλογή της περιοχής δεν ήταν τυχαία: η Μεσαρά συνιστά μία στρατηγικής σημασίας περιφερειακή ενότητα με τεκμηριωμένες δυνατότητες βιώσιμης ανάπτυξης, στηριζόμενης σε συνεργατικά σχήματα και ενεργοποίηση του τοπικού κοινωνικού και παραγωγικού δυναμικού. Η πρωτοτυπία της μελέτης έγκειται στο γεγονός ότι δεν περιορίζεται σε θεωρητικές προσεγγίσεις, αλλά βασίζεται σε αξιόπιστα ποιοτικά και ποσοτικά δεδομένα, προκειμένου να διαμορφώσει τεκμηριωμένες πολιτικές προτάσεις, προσαρμοσμένες στις τοπικές ιδιαιτερότητες και στις υπαρκτές κοινωνικές δυναμικές.
Η Μεσαρά διαθέτει τα χαρακτηριστικά για να εφαρμοστεί στην πράξη η θεωρία της "έξυπνης" περιφερειακής ανάπτυξης, όπως προτείνεται από το μοντέλο Quadruple Helix. Η μελέτη υλοποιήθηκε από την ερευνητική μας ομάδα στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και βασίστηκε σε μεικτή μεθοδολογία με 133 συμμετέχοντες από διαφορετικές επαγγελματικές κατηγορίες και γεωγραφικές περιοχές της Μεσαράς (Κέντρο, Βορράς, Νότος, Ανατολή, Δύση). Η έρευνα έγινε με αγαστή συνεργασία με την Περιφερειακή Διεύθυνση Τουρισμού Κρήτης (ΕΟΤ), τον ΤΟΕΒ Μεσαράς και τη Γεωργική Σχολή Μεσαράς, που λειτούργησαν ως στρατηγικοί πυλώνες γνώσης, διαχείρισης και καινοτομίας. 
Η πρωτοτυπία της μελέτης δεν έγκειται μόνο στο αντικείμενο, αλλά στη συνθετική προσέγγιση: εξετάσαμε πώς η εμπιστοσύνη στους θεσμούς, η τοπική συμμετοχή και η συλλογική ταυτότητα αλληλοεπιδρούν με στρατηγικές βιώσιμης ανάπτυξης,  και όλα αυτά με εφαρμοσμένη πολιτική στόχευση για την Κρήτη και τη Μεσόγειο. Η Μεσαρά δεν είναι μόνο ένα παραγωγικό τοπίο. Είναι πεδίο εφαρμογής περιφερειακών συνεργειών, που δείχνει πώς μπορεί να σχεδιαστεί το μέλλον από κάτω προς τα πάνω. Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα είναι ότι η περιφέρεια μπορεί να βρεθεί κοντά στο κέντρο, όχι γεωγραφικά, αλλά θεσμικά και συμμετοχικά. Η Μεσαρά το απέδειξε αυτό. Μέσα από δομημένες συνεργασίες μεταξύ τοπικής διοίκησης, κοινωνίας των πολιτών, επιστημονικής κοινότητας και παραγωγικών φορέων, δημιουργούνται οι βάσεις για τοπικές λύσεις σε παγκόσμιες προκλήσεις, όπως η διαχείριση των φυσικών πόρων ή η κλιματική ανθεκτικότητα. 
Ως ακαδημαϊκός, θεωρώ επίσης ιδιαίτερα σημαντικό να επισημάνω τα θερμά μου συγχαρητήρια στο Διεθνές Συνέδριο ATMC 2025, που φιλοξενήθηκε με εξαιρετική επιτυχία από το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (ΕΛΜΕΠΑ) και ειδικότερα από το Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Τουρισμού, το οποίο κατάφερε να συγκεντρώσει επιστήμονες από όλο τον κόσμο, ενισχύοντας ουσιαστικά τον διεθνή ακαδημαϊκό διάλογο για τον τουρισμό, την περιφερειακή συνοχή και τη βιωσιμότητα.»

Image

Κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας, ποιο ήταν το πιο απρόσμενο ή προβληματικό εύρημα που σας έκανε να αναθεωρήσετε ή να σκεφτείτε διαφορετικά για την τοπική ανάπτυξη;
«Ένα από τα πιο απρόσμενα και ταυτόχρονα ανησυχητικά ευρήματα ήταν η έντονη δυσπιστία απέναντι στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδιαίτερα σε ζητήματα αγροτικής ανάπτυξης και περιβαλλοντικής διαχείρισης. Παρότι υπάρχουν διαθέσιμα χρηματοδοτικά εργαλεία (π.χ. CAP, ESPA, Horizon Europe), πολλοί πολίτες τα αντιλαμβάνονται ως αποκομμένα από τις πραγματικές ανάγκες της περιοχής.
Ένα δεύτερο, ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα που μας προβλημάτισε, ήταν η ανισότητα στην πρόσβαση σε καινοτομία και γνώση, ειδικά μεταξύ των επαγγελματικών ομάδων. Οι ακαδημαϊκοί εκτιμούν την αξία της εκπαίδευσης και της συμμετοχής, όμως αυτό δεν αντανακλάται εξίσου στην τοπική επιχειρηματικότητα ή στη δημόσια διοίκηση.
Στον τομέα της βιώσιμης διαχείρισης του νερού, παρατηρήθηκε ότι ενώ υπάρχουν τοπικά παραδείγματα καλών πρακτικών όπως οι παρεμβάσεις του ΤΟΕΒ Μεσαράς, το πρόβλημα της υπερ-αντλούμενης γεωργικής άρδευσης συνεχίζει να προκαλεί σημαντικές πιέσεις στο οικοσύστημα. Αυτή η αντίφαση μεταξύ τοπικής και θεσμικής διαχείρισης μας οδήγησε να επανεξετάσουμε το πώς ορίζεται η "τοπική ανάπτυξη": όχι απλώς ως οικονομική πρόοδος, αλλά ως ολοκληρωμένη και συναινετική διαδικασία, με κοινή ευθύνη για τους φυσικούς πόρους. Η μελέτη τελικά ενίσχυσε την πεποίθησή μας ότι η συμμετοχή, η εκπαίδευση και η εμπιστοσύνη στους θεσμούς δεν είναι συμπληρωματικά στοιχεία, είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για οποιοδήποτε στρατηγικό σχέδιο βιωσιμότητας.»

Με βάση τα δεδομένα που συλλέξατε, πόσο κοντά βρίσκεται η Μεσαρά στο να αποκτήσει ένα συνεκτικό “brand name” που να την αναγνωρίζει πέρα από τα γεωγραφικά της όρια;
«Η έρευνα ανέδειξε ότι η Μεσαρά έχει τις βάσεις για να αποκτήσει ένα ισχυρό, συνεκτικό brand name, αλλά ακόμα βρισκόμαστε σε μεταβατικό στάδιο. Η ταυτότητα της περιοχής είναι πλούσια και πολυδιάστατη, συνδυάζει ισχυρή αγροδιατροφική παραγωγή, μοναδική γαστρονομική κληρονομιά, ιστορικά και πολιτιστικά τοπόσημα, και έναν αυξανόμενο πυρήνα αγροτουριστικών καινοτομιών. Ωστόσο, τα ευρήματα έδειξαν πως η αντίληψη για το brand της Μεσαράς είναι γεωγραφικά ανισομερής: το κέντρο της περιοχής παρουσιάζει υψηλότερη συναίσθηση ταυτότητας, ενώ οι περιφερειακές ζώνες έχουν χαμηλότερη ένταξη σε αυτή τη συλλογική αφήγηση. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στην έλλειψη στρατηγικής, αλλά και στην απουσία ενός κοινού οράματος που να ενώνει παραγωγούς, επιχειρήσεις, θεσμούς και κοινωνία των πολιτών. Σε αυτό το πλαίσιο, η Γεωργική Σχολή Μεσαράς, ως υφιστάμενος θεσμός εκπαίδευσης και τεχνογνωσίας στην περιοχή, μπορεί να διαδραματίσει ενισχυμένο ρόλο στην ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας και της συνεργατικής κουλτούρας, λειτουργώντας ως δίαυλος μεταφοράς γνώσης και διασύνδεσης μεταξύ των παραγωγικών, κοινωνικών και θεσμικών δυνάμεων της Μεσαράς.
Το brand “Μεσαρά” όπως αναλύθηκε στην έρευνα, είναι ένα εργαλείο περιφερειακής συνοχής και βιώσιμης διακυβέρνησης, ευθυγραμμισμένο με την Ευρωπαϊκή Εδαφική Ατζέντα 2030. Είμαστε λοιπόν κοντά, αλλά απαιτείται συστηματική συνεργασία και πολιτική βούληση για να περάσουμε από το δυναμικό στην εφαρμογή.»

Υπάρχει μια εμφανής δυσπιστία προς τις πολιτικές της Ε.Ε.. Πιστεύετε ότι η ενίσχυση του τοπικού λόγου και της συμμετοχής μπορεί να αντισταθμίσει αυτή την απόσταση; Πώς;
«Η δυσπιστία προς τις ευρωπαϊκές πολιτικές καταγράφηκε έντονα στα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα της μελέτης μας, ειδικά γύρω από την εφαρμογή της ΚΑΠ (Κοινής Αγροτικής Πολιτικής) και των περιβαλλοντικών οδηγιών. Αυτή η απόσταση οφείλεται συχνά όχι στο περιεχόμενο των πολιτικών, αλλά στον τρόπο εφαρμογής τους, ο οποίος συχνά αγνοεί τα τοπικά χαρακτηριστικά και ανάγκες. Η ενίσχυση της τοπικής συμμετοχής αποτελεί την πιο ουσιαστική και μακροπρόθεσμη απάντηση. Όπως έδειξε η μελέτη, όπου υπήρξε συμμετοχικός σχεδιασμός και διαβούλευση, υπήρξε και υψηλότερη αποδοχή των στρατηγικών βιωσιμότητας. Η λύση δεν είναι να απορρίψουμε τις ευρωπαϊκές πολιτικές, αλλά να τις μεταφράσουμε σε τοπικά συμφραζόμενα, με τη συμβολή της ίδιας της κοινότητας.
Στην έρευνά μας προτείνουμε τη δημιουργία Τοπικών Συμβουλίων Συνεργειών (Local Synergy Councils) με τη συμμετοχή εκπροσώπων από τη διοίκηση, την αγορά, την κοινωνία πολιτών και την ακαδημαϊκή κοινότητα,  βάσει του μοντέλου Quadruple Helix. Ήδη στη Μεσαρά είδαμε δείγματα αυτής της λογικής, μέσα από την αγαστή συνεργασία με τη Γεωργική Σχολή, τον ΤΟΕΒ και την Περιφερειακή Διεύθυνση Τουρισμού. Η τοπική φωνή δεν είναι απλώς «αντίβαρο» στην ευρωπαϊκή απόσταση,  είναι ο μηχανισμός μέσω του οποίου οι πολιτικές αποκτούν νόημα και αποδοχή.»

Ποια είναι τα επόμενα βήματα της έρευνάς σας; Σκοπεύετε να επεκτείνετε τη μελέτη ή να εφαρμόσετε πιλοτικά κάποιες από τις προτάσεις που προέκυψαν;
«Τα επόμενα βήματα της έρευνας κινούνται σε δύο βασικές κατευθύνσεις: επιστημονική εμβάθυνση και πιλοτική εφαρμογή στρατηγικών πολιτικής.
Η μελέτη πρόκειται να παρουσιαστεί στα ελληνικά σε ημερίδα στο Ηράκλειο, η οποία θα ανακοινωθεί επίσημα το προσεχές διάστημα. Σκοπός της είναι να φέρει σε επαφή τοπικούς και περιφερειακούς φορείς, ακαδημαϊκούς και την κοινωνία των πολιτών με τα βασικά ευρήματα και τις πολιτικές προτάσεις που αναδείχθηκαν. Παράλληλα, βρίσκεται σε φάση τελικής προετοιμασίας για δημοσίευση σε έγκριτο επιστημονικό περιοδικό, με στόχο να ενισχύσει τον επιστημονικό και πολιτικό διάλογο για την τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη στην Κρήτη και τη Μεσόγειο.
Το ουσιαστικότερο όμως επόμενο βήμα αφορά τη διερεύνηση, σε θεωρητικό και αναλυτικό επίπεδο, της δυνατότητας εφαρμογής επιλεγμένων πολιτικών προσεγγίσεων, οι οποίες αναδείχθηκαν από τη μελέτη. Αυτό μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο περαιτέρω διαλόγου και επιστημονικής παρακολούθησης, πάντα σεβόμενο τον θεσμικό ρόλο και τις προτεραιότητες των τοπικών φορέων.
Ενδεικτικά, μεταξύ των υπό εξέταση σεναρίων σε ερευνητικό επίπεδο περιλαμβάνονται: Η δυνατότητα ενίσχυσης του ρόλου της Γεωργικής Σχολής Μεσαράς ως κόμβου καινοτομίας και εκπαίδευσης. Η πιθανή διερεύνηση εφαρμογών έξυπνης άρδευσης, με αναφορά στις υποδομές του ΤΟΕΒ Μεσαράς, υπό κατάλληλες συνθήκες. Η θεωρητική επεξεργασία μοντέλων συνεργατικού branding, για την ανάδειξη της ενιαίας ταυτότητας της περιοχής. Η μελέτη της σκοπιμότητας δημιουργίας Τοπικών Συμβουλίων Συνεργειών, στο πλαίσιο της προσαρμογής του μοντέλου Quadruple Helix στην τοπική πραγματικότητα.
Η παρούσα ερευνητική μελέτη δεν αποτελεί εφαρμοστικό σχέδιο, αλλά συμβολή στον επιστημονικό και δημόσιο διάλογο γύρω από τη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη. Οποιαδήποτε μελλοντική προοπτική υλοποίησης συναφών παρεμβάσεων προϋποθέτει τη διαμόρφωση κατάλληλου θεσμικού πλαισίου, καθώς και την ενεργή συμμετοχή και συναίνεση των εμπλεκόμενων κοινωνικών, διοικητικών και παραγωγικών φορέων. Η περίπτωση της Μεσαράς αναδεικνύεται ως πεδίο με σημαντικό αναπτυξιακό δυναμικό, ικανό, υπό προϋποθέσεις, να αποτελέσει πρότυπο βιώσιμης περιφερειακής διαχείρισης φυσικών πόρων και συμμετοχικού σχεδιασμού, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης στρατηγικής για την Κρήτη και τη Μεσόγειο.»