Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ
Μόνον μια παράσταση σ’ ένα αττικό αμφορέα του 6ου π.Χ. που φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο μπορεί να αποτυπώσει τη φρίκη του βίαιου και ανέλπιστου θανάτου. Εκείνη που στο διάβα των αιώνων δεν έχει αλλάξει και που αποδίδει συγκλονιστικά ακόμη στις μέρες μας το Ομηρικό εξάμετρο και ο χρωστήρας του μελανόμορφου ρυθμού της αρχαίας ελληνικής αγγειογραφίας του Βρετανικού Μουσείου: Η τελευταία ικεσία του ανύποπτου θύματος μπροστά στο βίαιο θάνατο. Η στιγμή που η ζωή εκλιπαρεί τον Άδη να την προσπεράσει, μα ο Πλούτωνας έχει ήδη ανοίξει τις πύλες προς την Αχερουσία...
Η παράσταση αποτυπώνει τη στιγμή που ο Αχιλλέας σκοτώνει τη βασίλισσα των Αμαζόνων που φτάνει επικεφαλής των γυναικών της από τη χώρα του Πόντου για να συνδράμουν τους Τρώες μετά το θάνατο του Έκτορα.
Ο Αχιλλέας έχει προλάβει τη βασίλισσα Πενθεσίλεια που τρέχει να ξεφύγει και βυθίζει το δόρυ του στο λαιμό της. Η Πενθεσίλεια γονατισμένη και στρέφοντας αιφνιδιασμένη το κεφάλι της προς τον Αχιλλέα, σηκώνει απελπισμένη το χέρι της προσπαθώντας να αμυνθεί. Φορά δορά πάνθηρα πάνω από χιτωνίσκο και κράνος, ενώ στο αριστερό της χέρι κρατά την ασπίδα. Τα δυο βλέμματα διασταυρώνονται τη στιγμή που η Πενθεσίλεια ξεψυχά. Η τέλεια εκφραστική στάση της παράστασης, δείχνει μια ύστατη ικεσία απέναντι στη βαρβαρότητα του πολέμου. Εκείνος τη σκοτώνει κι εκείνη τον κοιτάζει στα μάτια σα να του λέει «γιατί; γιατί να αφαιρούμε τη ζωή ακόμη και στον πόλεμο;» Θανάσιμα τραυματισμένη ο Αχιλλέας πρόλαβε να βγάλει τη μάσκα από το πρόσωπό της, λέει ο Οβίδιος στις «Ηρωίδες» του. Η ομορφιά της θάμπωσε τόσο πολύ τον Αχιλλέα, που τον γέμισε μελαγχολία και όσοι ήταν παρόντες δεν είχαν καμιά αμφιβολία ότι ο πρωτοπολεμιστής των Αχαιών είχε εκείνη τη στιγμή ερωτευθεί τη γυναίκα που σε λίγο θα πέθαινε από το δικό του χέρι.
Η στιγμή ενέπνευσε στους επόμενους αιώνες πολλούς χρωστήρες της τέχνης. Όμως αυτό το σημείωμα δεν έχει σκοπό την περιγραφή του πλούσιου μύθου, με πολλές ίσως ανόμοιες συγκρίσεις. Έχει μόνο σκοπό να αναδείξει την τελευταία ικεσία και φόβο απέναντι στη βαρβαρότητα της αναίτιας αφαίρεσης μιας ανθρώπινης ζωής, που είναι κοινός σε κάθε περίπτωση. Το ανθρωπόμορφο κρητικό κτήνος, που θα μπορούσε να υπάρχει - και υπάρχει σε οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη, - φυσικά δεν συγκρίνεται με τον ομηρικό ήρωα. Υπάρχουν πολλές διαφορές στους συνειρμούς των δυο γεγονότων. Αυτός όμως που δεσπόζει και είναι κοινός στον πόλεμο και την ειρήνη, είναι η τραγωδία του βίαιου, του ανέλπιστου θανάτου.
Η Σούζαν Ίτον ήταν μια Αμαζόνα της επιστήμης, ένα διακεκριμένο μέλος της διεθνούς επιστημονικής ερευνητικής κοινότητας που βρήκε την Κρήτη σαν το συμβολικό νησί με τη διαπιστευμένη παράδοση, την ιστορία, τις επιστήμες και τον πολιτισμό που έρχονται από πολύ μακριά, γεννήτορες του δυτικού κόσμου. Δεν είναι ότι πλανήθηκε στις σκέψεις της. Με καλοκάγαθα και καλοσυνάτα μάτια, με ολύμπιο και εκφραστικό βλέμμα και πρόσωπο καθώς φαίνεται από τις δεκάδες φωτογραφίες της στο διαδίκτυο, με αγάπη για τη φύση και το περιβάλλον. Δεν ήρθε σ’ ένα πολεμικό νησί και σε μια εμπόλεμη χώρα. Σε κάτι ίσως δεν υπολόγισε σωστά, ή μάλλον ακριβέστερα, σε κάτι στάθηκε άτυχη: Βρήκε μπροστά της ένστιχτα αχώρητα στον ανθρώπινο νου, που θα μπορούσαν να τύχουν απανταχού της γης και στην καθεμιά, καθένα. Αυτά τα πιο φρικτά, από τα πιο φρικαλέα που σηκώνει η γης και που ενοικούν σε αρρωστημένες ψυχές που ολοένα και ενδημούν γύρω μας, είτε με, είτε χωρίς συμπτώματα. Είτε ατομικά, αλλά είτε συλλογικά μέσα από την τρομοκρατία και τον φανατισμό τέλεσης ομαδικών ολοκαυτωμάτων.
Η τελευταία ικεσία της Πενθεσίλειας ήταν ακριβώς η ίδια με την ύστατη απορία, το φόβο και την ικεσία της Σούζαν μπροστά στην απίστευτη βαρβαρότητα που απρόσμενα συνάντησε μπροστά της. Τα εκφραστικά και γαλήνια μάτια της ένοιωσαν την ίδια απορία και τον ίδιο φόβο μπροστά στην αναίτια, αιφνίδια αφαίρεση της ζωής της Ομηρικής Πενθεσίλειας. Είναι η ίδια ικεσία, απορία και φόβος που ένοιωσαν τα χιλιάδες θύματα στον κόσμο ολόκληρο από παρόμοια ειδεχθή ατομικά εγκλήματα. Και είναι ο ίδιος φόβος και η ίδια ικεσία που ένοιωσε και νοιώθει κάθε ανύποπτο θύμα της τυφλής βίας, της τρομοκρατίας και του φανατισμού απέναντι στο ύψιστο δικαίωμα και το δώρο της ζωής. Είναι η ίδια ικεσία και απορία που ένοιωσαν τα χιλιάδες θύματα στους δίδυμους πύργους του Μανχάταν το 2001, είναι η ίδια ικεσία και απορία που ένοιωσαν τα εκατοντάδες θύματα στο μετρό της Μαδρίτης το 2004, στο μετρό του Λονδίνου το 2005, στο αεροδρόμιο της Μόσχας το 2011, στην Τουλούζη και στο θέατρο Μπατακλάν στο Παρίσι το 2015 και στις Βρυξέλλες το 2016.
Διαβάζω τους δεκάδες προβληματισμούς και ενδιαφέρουσες αναλύσεις που έχουν δημοσιευτεί ένεκα του γεγονότος και που πολλοί εξ αυτών εντοπίζονται και περιορίζονται στην ολοένα αύξουσα παραβατικότητα στην Κρήτη. Δεν θα συμφωνήσω ότι το ειδεχθές έγκλημα έχει την αφορμή του μόνο, σε αυτή τη σωστή κατά τα άλλα, διαπίστωση.
«Θα σου δείξω το φόβο σε μια χούφτα χώμα» έγραψε προφητικά ο T. S. Eliot στην «Έρημη Χώρα» του. Η παγκοσμιοποιημένη πλέον ανθρωπότητα πορεύεται ατείχιστη απέναντι σε νέου είδους ατομικές και συλλογικές σχιζοφρένειες που ενσκήπτουν σε κάθε σημείο του πλανήτη, επιστρέφοντας με απίστευτη ευκολία το ύψιστο δώρο της ζωής, στο χώμα. Σκοπός και αποστολή των συντεταγμένων δυτικών κοινωνιών είναι η υιοθέτηση μιας παλιάς συνταγής: Της πρόληψης, του οικτιρμού και της Νέμεσις. Λένε (τώρα που τα στόματα άνοιξαν), ότι ο στυγερός δολοφόνος «είχε δώσει σημάδια». Κανένας δεν μίλαγε γιατί ασφαλώς ήξερε ότι αφενός δεν θα γίνονταν τίποτα, αφετέρου μπορεί και να εύρισκε τον μπελά του.
Στην αιώνια αστρική μοναξιά της Γης στο ηλιακό μας σύστημα, εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια, ο Φόβος είναι παρών: Ένας μικρός δορυφόρος που μαζί με τον όμοιο του Δείμο ή Τρόμο, συνοδεύουν τον πλανήτη Άρη στην περιφορά του γύρω από το μεγάλο, φωτεινό άστρο του Ήλιου. Η ασήμαντη Γη μας, καθώς περιστρέφεται αενάως ανάμεσα στη θερμή Αφροδίτη και τον ηφαιστειώδη κόκκινο Άρη, γνωρίζει από τότε το Φόβο. Και οι τραγικοί κάτοικοι του πλανήτη μας, δυστυχώς, δεν θα πάψουν ποτέ να τον γνωρίζουν μέσα τους.
Στην Ποιητική του, ο Αριστοτέλης, στον ορισμό της Τραγωδίας, διακρίνει τον Ελεο και τον Φόβο ως μέσα κάθαρσης για την ψυχική αγωνία του θεατή που μετέχει στα δρώμενα: ο Έλεος είναι το συναίσθημα της συμπόνιας που αισθάνεται ο θεατής βλέποντας τον ήρωα να υποφέρει. Αυτό που νοιώσαμε κι εμείς για τη Σούζαν, για την κάθε Σούζαν που ταυτιστήκαμε μαζί της. Κι ο Φόβος είναι η αγωνία μας για την αβεβαιότητα της δικής μας μοίρας. Για το άγνωστο και σκοτεινό αύριο, για το άδηλο μέλλον, ακόμη και για το επόμενο ξημέρωμα. Μέσα από την αρχαία τραγωδία, από τον Έλεο και τον Φόβο επέρχονταν τελικά η «κάθαρση» της ψυχής του θεατή, ένα «ξεκαθάρισμα» των συγκινήσεων που είχε νιώσει. Η ανακούφιση από την αναγνώριση και η επίγνωση τους, η επακόλουθη αίσθηση της ψυχικής γαλήνης. Πολύ φοβάμαι όμως (να ακόμη ένας άλλος φόβος) ότι ακόμη κι εκείνο το προνόμιο και πλεονέκτημα της κάθαρσης του αρχαίου δράματος, στο σημερινό κόσμο που αναδύεται έχει απολεσθεί.
«Φοβάμαι, φοβάμαι πολλούς ανθρώπους/ Φέτος φοβήθηκα ακόμα περισσότερο» γράφει ο ποιητής μας Μανόλης Αναγνωστάκης. Πόσο δίκιο έχει και πόσο προφητική μπορεί να είναι η ποίηση;
