Του Θανάση Γιαπιτζάκη
Μια αναφορά μπορεί να είναι και μια θύμηση. Μια αναφορά στα δέκα χρόνια της ύπαρξης της Βιβλιοθήκης «Μανώλης Φουντουλάκης» (που συμπληρώθηκαν πριν από λίγο στο τέλος του Φθινοπώρου 2020) τα φέρνει όλα πίσω στο 2016.
Tότε που μια Βιβλιοθήκη, με αφορμή μιαν επέτειο, ζωντάνευε ένα γεγονός θανάτου. Και όταν, όσα χρόνια κι αν περάσουν, το γεγονός αυτό παραμένει μια μοναδική ιστορία στη μνήμη των ανθρώπων μετά την πτώση του Ίκαρου στα μυθικά νερά, τότε όλα αντιστρέφονται: Οι νεκροί επανέρχονται στο ταξίδι τους στον αέρα, τα νερά στον Κόρφο της Ελούντας παραμένουν ήρεμα, και το υδροπλάνο φεύγει πέρα από τη μοιραία βουτιά του και ξαναπηγαίνει πίσω στην κανονική πτήση του, τότε που δεν υπήρχε κανένα σημάδι ανησυχίας.
Όλα αυτά είχαν γίνει για μια ακόμα φορά, χάριν της αφήγησης, στο αφιέρωμα της Βιβλιοθήκης «Μανώλης Φουντουλάκης» στα υδροπλάνα της βρετανικής εταιρείας Imperial Airways. Και ιδιαίτερα στην πολυετή ιστορία του σταθμού ανεφοδιασμού τους στον Κόρφο της μεσοπολεμικής Ελούντας, καθώς και στην επιρροή του σταθμού αυτού στην κοινωνική και στην οικονομική ζωή του φτωχού τότε οικισμού στην δεκαετία 1929-39.
Το αφιέρωμα εκείνο, που διήρκησε μια ολόκληρη εβδομάδα θυμάμαι, είχε ξεκινήσει στο κατάμεστο κοινοτικό κτίριο στο Σχίσμα, με την παρουσία του στρατιωτικού ακόλουθου της Βρετανικής Πρεσβείας Ρίτσαρντ Μπλάκγουελ και του δημάρχου του Αγίου Νικολάου, πλήθους Βρετανών κατοίκων της Ελούντας και φυσικά των Ελουδιανών, παλαιών και νεωτέρων. Η αναφορά στην εταιρεία εκείνη και στο μακρινό εκείνο συμβάν είχε γίνει στα ελληνικά από την Κατερίνα Ασανάκη, που ήταν μέλος της Βιβλιοθήκης, και στα αγγλικά από τον Νταίηβιντ Νταίηβις, μέλος της κοινότητας των Βρετανών της Ελούντας και εθελοντή ξεναγό στις άγνωστες γωνιές της. Πολύτιμες πηγές για το αφιέρωμα στάθηκαν οι έρευνες του πολιτικού μηχανικού Κωστή Μαυρικάκη και του εκπαιδευτικού Μανώλη Μακράκη, το αρχείο της Εταιρείας Imperial, το διαδίκτυο, αλλά και οι προσωπικές αναμνήσεις των ίδιων των Ελουδιανών.
Αίσθηση είχε κάνει μια σύντομη ερασιτεχνική ταινία του 1930 για την Εταιρεία, με σπάνιες σκηνές από την Ελούντα της εποχής, καθώς και η παρουσίαση χρηστικών αντικειμένων από σπίτια της περιοχής - κατασκευασμένων από τη λαμαρίνα της ατράκτου ενός υδροπλάνου που απρόσμενα είχε πέσει στα αβαθή νερά του Κόρφου πριν ογδοντατέσσερα χρόνια. Τότε, σε ένα ήσυχο πρωινό Σαββάτου, που ο ήλιος ανέβαινε στον ουρανό και το μεταλλικό πουλί κατέβαινε κάθετα μέσα στον αέρα για να γίνει, σε δευτερόλεπτα, ένα με το νερό και με τον θάνατο. Το ημερολόγιο έγραφε «κενό». Όπως και το συμβάν.
Πριν ογδοντατέσσερα χρόνια από τώρα, λοιπόν, έγιναν τρία διαφορετικά συμβάντα μέσα σε ένα μήνα, τον Αύγουστο του 1936. Το ένα ήταν η τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Βερολίνου και του Χίτλερ. Τότε που το μυαλό του Γκαίμπελς και των συνεργατών του επινόησε την Ολυμπιακή Φλόγα και τίμησε τον Σπύρο Λούη, τον νικητή του πρώτου Μαραθωνίου, που ζούσε ακόμα. Ο Λούης φορώντας την τιμημένη φουστανέλα μπήκε πρώτος στο Στάδιο, ευθυτενής λεβεντόγερος, επικεφαλής της ελληνικής αθλητικής αντιπροσωπείας. Όμως πίσω του, οι Έλληνες αθλητές ανταπέδιδαν με φασιστικό χαιρετισμό τον ναζιστικό χαιρετισμό των Γερμανών! Τι είχε συμβεί; Είχε προηγηθεί στις 4 του ίδιου μήνα η κατάληψη της εξουσίας στην Ελλάδα με τον δικτατορικό τρόπο του Μεταξά. Μετά, ήρθε και . .το τρίτο γεγονός: Δεκαοκτώ μέρες αργότερα, στις 22 Αυγούστου. Το φως της διεθνούς δημοσιότητας εστιάστηκε στην φτωχική Ελούντα.
Το τρίτο αυτό συμβάν, το δικό της, αφήνουμε να μας το αφηγηθεί ο Κωστής Μαυρικάκης μέσα από την ιστορική του, από το 2005 κιόλας έρευνα:
«Εκείνο το Σαββατιάτικο καλοκαιρινό πρωινό της 22ας Αυγούστου του 1936, κανένας δεν πίστευε ότι θα έμελλε να αποτελέσει ορόσημο τόσο για την Ελούντα όσο και για τις Βρετανικές Βασιλικές Αερογραμμές, προδρόμου της σημερινής αεροπορικής εταιρείας British Airways. Στη μακρινή από τα γεγονότα τότε, μικρή και άσημη Ελούντα, η ζωή κυλούσε στους δικούς της ρυθμούς. Οι Ελουντιανοί προετοιμάζονταν να μετακομίσουν στα μετόχια τους στο Νησί, αφού πλησίαζε η συγκομιδή των χαρουπιών, που ήταν από τα βασικά βιοποριστικά γεωργικά προϊόντα και σπουδαίος οικονομικός πόρος τους.
Ώσπου την ηρεμία και τη γαλήνη τη διατάραξε η απρόσμενη συντριβή του υδροπλάνου της Imperial προερχόμενο από την Αλεξάνδρεια σε ένα ταξίδι ρουτίνας και αφού είχε ξεκινήσει από το μακρινό Κάρατσι της Ινδίας μεταφέροντας το Βρετανικό Ταχυδρομείο, μαζί με 11 συνολικά επιβάτες και πλήρωμα. Το μικρό ελικοφόρο τετρακινητήριο υδροπλάνο, που είχε το διακριτικό όνομα «Σκηπίων», όντας ηλικίας μόλις πέντε ετών, αποτελούσε το καμάρι της Εταιρείας στη γραμμή για τις Ινδίες, απογειώθηκε το ίδιο πρωινό όταν η μέρα είχε χαράξει ήδη καλά στην Αλεξάνδρεια. Η αιώνια πόλη είχε αποχαιρετήσει μόλις πριν από 3 χρόνια το μεγάλο τέκνο της, τον ποιητή Κ. Π. Καβάφη. Εκείνο το πρωινό, ξεπροβόδιζε τους επιβάτες σε μια συνηθισμένη πτήση ρουτίνας για την Ευρώπη. Λίγο έλειψε, ανάμεσά τους να ήταν και η συντοπίτισσά μας, Φουρνιώτισσα ποιήτρια Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη. Για καλή της τύχη όμως δεν πρόλαβε την πτήση, αφού λίγη ώρα πριν, το ταξί που την μετέφερε στο χώρο αποθαλάσσωσης έπαθε μηχανική βλάβη!
Το ταξίδι από την Αλεξάνδρεια μέχρι το σταθμό ανεφοδιασμού στην Κρήτη, ήταν 381 μίλια και διαρκούσε περίπου 3,5 ώρες με κανονικές συνθήκες πτήσης. Η μέση ταχύτητα του ταξιδιού που ανέπτυσσε το υδροπλάνο αυτό ήταν περίπου 200 χλμ / ώρα. Επιβάτες και πλήρωμα απολάμβαναν, κατά την αποθαλάσσωση, το καταπληκτικό Δέλτα και τις εκβολές του Νείλου. Ο καλοκαιρινός καιρός ήταν θαυμάσιος και το ταξίδι προς τα βορειοδυτικά φάνταζε ονειρεμένο.
Το Λυβικό πέλαγος στραφτάλιζε στις πρωινές ακτίνες του ήλιου, μέχρι το σκάφος να ανέβει στο τελικό ύψος πτήσης. Για δύο από τους επιβάτες, που ένιωθαν τη χαρά της επιστροφής από το «Πετράδι του Στέμματος», τις μακρινές Ινδίες που αποτελούσαν Βρετανική κτήση, όπου υπηρετούσαν στον Αγγλικό αποικιακό στρατό, καθισμένοι στα μπροστινά vip καθίσματα του υδροπλάνου, το ταξίδι αυτό έμελλε να ήταν το τελευταίο. Ο ένας, εξηντάχρονος απόστρατος λογχοφόρος αξιωματικός της Βρετανικής Πολιτοφυλακής στις Ινδίες και ο διπλανός του, εικοσιεπτάχρονος υπολοχαγός των τεθωρακισμένων.
Η χαρά όλων ήταν απερίγραπτη όταν πετώντας πάνω από το Γαϊδουρονήσι, νότια της Ιεράπετρας, άρχισε να διακρίνεται η Κρήτη. Ήταν δέκα παρά κάποια λεπτά, και το υδροπλάνο πετούσε ήδη πάνω από την Ιεράπετρα. Οι ελαιώνες του γιεραπετρίτικου κάμπου καλωσόριζαν τους ταξιδιώτες στο κρητικό τοπίο, ενώ ήδη, κατά το βορρά, άρχισε να φαίνεται η παραλία της Παχειάς Άμμου και να μυρίζει αιγαιοπελαγίτικα ο αέρας.
Ο κόλπος του Μεραμπέλου διακρινόταν πλέον καθαρά και όλοι ήταν ανυπόμονοι να προσθαλασσωθούν για να ανεφοδιαστούν με καύσιμα, να πάρουν μια ανάσα, και να συνεχίσουν το ταξίδι για το Φάληρο. Ο έμπειρος πιλότος Γουίλκοκσον είχε κάνει αρκετές φορές το δρομολόγιο. Το ίδιο και ο συνάδελφός του Λονγκ, όπως και ο ασυρματιστής Μπίρκενσω. Το δρόμο τον ήξεραν με κλειστά τα μάτια. Το μόνο που τους απασχολούσε ήταν αυτές οι ύπουλες μπουνάτσες του Κόρφου της Ελούντας, στις οποίες έχανες την αίσθηση του ύψους, αφού η θάλασσα γινόταν καθρέφτης και δεν ξεχώριζες πού τέλειωνε το κενό και πού άρχιζε το νερό.
Το υδροπλάνο βρισκόταν ήδη πάνω από τις Αλυκές, σε υψόμετρο περίπου στα 200 πόδια. Τότε ξαφνικά ο Λονγκ, κάνοντας έναν αδέξιο χειρισμό, έστριψε σχεδόν τέρμα το πηδάλιο ύψους - βάθους στην ουρά της ατράκτου. Το σκάφος έγειρε απότομα σε σχεδόν κατακόρυφη θέση, με το ρύγχος να σημαδεύει τη θάλασσα.
Προσπαθώντας να μη χάσει την ψυχραιμία του, ο Γουίλκοκσον επιτάχυνε ακόμη περισσότερο τις μηχανές για να επαναφέρει στη σωστή θέση κλίσης το σκάφος. Δυστυχώς όμως, είχε ήδη επέλθει «απώλεια στήριξης», που επέφερε ακόμη μεγαλύτερη κλίση στην άτρακτο, με αποτέλεσμα το υδροπλάνο να καρφωθεί στη θάλασσα μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Η κρούση ήταν σφοδρότατη και το ρύγχος καρφώθηκε στον πηλώδη βυθό αμέσως. Ο θάνατος των δύο στρατιωτικών ήταν ακαριαίος. Οι κραυγές πόνου και οι απεγνωσμένες φωνές που καλούσαν σε βοήθεια «Help us! Help us!» ξεσήκωσαν αυτοστιγμεί τους κατοίκους της Ελούντας. Ήδη η τραγωδία είχε γραφεί…
Το νέο διαδόθηκε αστραπιαία σε ολόκληρη την Ελούντα. Πολλοί, εξάλλου, ήταν και αυτόπτες μάρτυρες της ακαριαίας πτώσης του στη θάλασσα. Όλοι έτρεξαν αμέσως με τις βάρκες, σχηματίζοντας αυτοσχέδιες ομάδες διάσωσης. Κατάφεραν να απεγκλωβίσουν από την καμπίνα όλους τους επιβάτες και να μεταφέρουν τους επιζώντες για να τους παρασχεθούν οι πρώτες βοήθειες, στο πλοίο ανεφοδιασμού Imperia, που ήταν αρόδου ανοιχτά της βενζιναποθήκης. Νεκροί ανασύρθηκαν ο Thomas Alexander Cecil (Whimmie) Forbes, απόστρατος λογχοφόρος της Ινδικής Πολιτοφυλακής και ο Richard Glen Wilson-Dickson, υπολοχαγός του 5ου Βασιλικού Τάγματος Τεθωρακισμένων. Οι δύο άντρες ενταφιάστηκαν την επομένη του δυστυχήματος στο νεκροταφείο της Αγίας Τριάδος, με εμφανή μέχρι σήμερα τον τάφο τους».
Οι καθημερινής κυκλοφορίας εφημερίδες του Ηρακλείου «Δράσις» και «Ανόρθωσις» (27/8/1936) καθώς και τα «Κρητικά Νέα» (28/8/1936) δημοσίευσαν, σε περίοπτες θέσεις, το ευχαριστήριο του Άγγλου υποπρόξενου στην Κρήτη:
«Ο υποπρόξενος της Αγγλίας εν Ηρακλείω, ως και η αεροπορική εταιρεία Imperial Airways, θεωρούσιν υποχρέωσίν των να ευχαριστήσουν δημοσία τους νομάρχας Ηρακλείου και Λασηθίου, τους Λιμενάρχας, ως και εν γένει πάσας τας αρχάς, δια το επιδειχθέν ενδιαφέρον εις το γνωστόν τραγικόν αεροπορικόν δυστύχημα Ελούντας. Επίσης, θερμώς ευχαριστούσι τους αυτοστιγμεί σπεύσαντας επί τόπου του δυστυχήματος, τον πρόεδρο και τους κατοίκους της Κοινότητος Ελούντας, των οποίων η αυθόρμητος συμμετοχή εις το πένθος ήτο πρόσθετος επικύρωσις των ευγενών αισθημάτων του Κρητικού Λαού. Επισφράγισις των συμπαθών εκδηλώσεων ήτο το τηλεγράφημα της Α.Ε. του Υπουργού των Ναυτικών, δι ου ηρωτάτο ο Λιμενάρχης Ηρακλείου εάν θα υπήρχε καιρός δια την αποστολήν ελληνικού πολεμικού πλοίου προς απόδοσιν τιμών εις τους φονευθέντας αξιωματικούς του Αγγλικού Στρατού. Είναι παρήγορον ότι η τύχη επεφύλαξεν εις αυτούς να ταφώσιν μακράν μεν της Πατρίδας των αλλά εις γην φίλης και φιλοξένου χώρας».
Σ’ εκείνο το αφιέρωμα της Βιβλιοθήκης «Μανώλης Φουντουλάκης» έγινε δέηση στη μνήμη των δύο ξένων και κατατέθηκε στεφάνι από τον στρατιωτικό ακόλουθο Μπλάκγουελ στο κοιμητήριο της Αγίας Τριάδας, όπου βρίσκονται ενταφιασμένοι.
Μικρό αναμνηστικό της ογδοντάχρονης επετείου, με ισχυρό συμβολισμό, ήταν τα καρτ ποστάλ που μοιράστηκαν στην εκδήλωση στην Ελούντα, με το τότε (2013) πρόσφατα ανακαλυφθέν υδροπλάνο - γκράφιτι σε σπίτι ασθενούς της Σπιναλόγκας.
