Όταν έπιασαν οι ωδίνες τοκετού την Άγκνες, μια νέα γυναίκα από τη λίμνη Μπαρίγκο στην Κένυα, μπήκε με τη βοήθεια των δικών της σε μια ξύλινη βάρκα με κουπιά για να μεταφερθεί στο πλησιέστερο μαιευτήριο, που βρισκόταν στην ηπειρωτική χώρα. Κάποτε, σε ένα όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, το κομμάτι της γης της, στην Kokwa, ήταν ενωμένο με την υπόλοιπη ξηρά, αλλά η δραματική άνοδος της στάθμης της λίμνης τα τελευταία χρόνια το μετέτρεψε σε νησί.
Η Άγκνες δεν πρόλαβε να φτάσει στο νοσοκομείο: γέννησε μέσα στη βάρκα. Ευτυχώς επιβίωσε με το μωρό της, αλλά δύο χρόνια μετά, όταν συνάντησε την Amali Tower, έδειχνε ακόμα αναστατωμένη από την εμπειρία. Ενώ την περιέγραφε στην ιδρύτρια της Climate Refugees, μιας ανθρωπιστικής οργάνωσης για τα δικαιώματα των κλιματικών προσφύγων, της είπε ότι νιώθει «τρομαγμένη», παρόλο που «τα καταφέραμε και οι δύο».
Η ιστορία της Άγκνες (δεν είναι αυτό το πραγματικό όνομά της) είναι ενδεικτική της ευάλωτης θέσης στην οποία βρίσκονται οι γυναίκες όχι μόνο στην Κένυα αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεών της. Μεταξύ άλλων, αποτελούν το 80% του πληθυσμού που εκτοπίζεται παγκοσμίως λόγω ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως αναφέρει μια νέα έκθεση της Climate Refugees («”Climate change is controlling everything, let them compensate us”. Stories of loss & damage in Kenya», των Amali Tower και Ryan Plano). «Η περιβαλλοντική κρίση εντείνει προϋπάρχοντα μοτίβα διακρίσεων και βίας εναντίον των γυναικών και των κοριτσιών» διευκρινίζει η οργάνωση Save The Children.
Ήταν το 2015 όταν η Amali αποφάσισε να ιδρύσει την οργάνωσή της για τους κλιματικούς πρόσφυγες, καθώς μετά από πολλά χρόνια θητείας σε άλλους φορείς προστασίας των προσφύγων –μεταξύ άλλων, σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ– παρατήρησε ότι πολλοί πρόσφυγες ανάφεραν ξηρασίες, πλημμύρες και άλλα ακραία καιρικά φαινόμενα ως τουλάχιστον έναν από τους λόγους του εκτοπισμού τους. «Μου έκανε τρομερή εντύπωση το να ακούω πρόσφυγες που είχαν δραπετεύσει από πολέμους να μου λένε ότι δεν μπορούσαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους εξαιτίας των κλιματικών συνθηκών. Αλλά αν είσαι αγρότης ή βοσκός, πώς μπορείς να συνεχίσεις να βγάζεις τα προς το ζην σε ακραίες θερμοκρασίες ή όταν συμβαίνει ερημοποίηση;».
Υπάρχουν πολλοί κλιματικοί παράγοντες που μπορεί να εκτοπίσουν κάποιον, μετατρέποντάς τον είτε σε εσωτερικό μετανάστη είτε, σε περίπτωση διασυνοριακού εκτοπισμού, σε κλιματικό πρόσφυγα, όπως εξηγεί η Amali στο Marie Claire Greece: «Από τη μία είναι τα ξαφνικά γεγονότα, όπως τυφώνες, κυκλώνες, πλημμύρες, που σήμερα βλέπουμε την ένταση και τη συχνότητά τους να αυξάνονται, ιδιαίτερα στον Ισημερινό και στις δύο τροπικές ζώνες του πλανήτη. Είναι ειρωνικό το γεγονός ότι τις χειρότερες επιπτώσεις τις βιώνει ο Νότος, που έχει το μικρότερο μερίδιο ευθύνης στην κλιματική αλλαγή, σύμφωνα με το marieclaire.gr.
»Από την άλλη έχουμε τις μακροχρόνιες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, όπως η ξηρασία και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας – η τελευταία όχι μόνο βυθίζει στο νερό κατοικημένες περιοχές αλλά, επιπλέον, αυξάνει την περιεκτικότητα του εδάφους σε άλατα, καθιστώντας το ακατάλληλο για αγροτικές καλλιέργειες. Είναι πολύ πιο δύσκολο να καταγράψουμε τις δεύτερες, ειδικά όταν συνυπάρχουν σε μια περιοχή με άλλους παράγοντες όπως η φτώχεια και η απουσία κοινωνικών υποστηρικτικών δομών.
»Για παράδειγμα το Κέρας της Αφρικής βιώνει τη χειρότερη ξηρασία του μέσα στα τελευταία πάνω από 40 χρόνια, που οι επιστήμονες αποδίδουν στην κλιματική αλλαγή. Περίπου 50 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν επηρεαστεί από αυτήν και πάνω από 2,4 εκατομμύρια έχουν εκτοπιστεί. Στην πραγματικότητα όμως δεν υπάρχει σημείο του πλανήτη που να μην έχει επηρεαστεί από την κλιματική αλλαγή. Στο Νότιο Σουδάν, ας πούμε, τεράστιες πλημμύρες οδηγούν σε μαζικές μεταναστεύσεις στην Κένυα. Στα νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού Ωκεανού, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας διακυβεύει τον βιοπορισμό και τη σωματική ακεραιότητα των κατοίκων τους».
Οι λόγοι που οι γυναίκες πλήττονται πιο έντονα από την κλιματική αλλαγή εντοπίζονται στην περιθωριοποίησή τους και στην άνιση κατανομή των δικαιωμάτων μεταξύ των φύλων σε διάφορα μέρη του πλανήτη. «Να σας δώσω ένα καλό παράδειγμα από τη νότια Ασία» λέει η Amali. «Όταν τη χτύπησε ο κυκλώνας Αΐλα [το 2009] ανάμεσα στους πνιγμένους ήταν κυρίως γυναίκες, γιατί δεν γνωρίζουν κολύμπι και ντύνονται με σάρι από βαριά υφάσματα. Επίσης παντού στον Νότο σε μια ξηρασία είναι οι γυναίκες που έχουν την ευθύνη όχι μόνο να φροντίσουν το σπίτι και τα παιδιά αλλά και να πάνε να φέρουν νερό – και όσο μεγαλώνει η απόσταση που πρέπει να καλύψουν μέχρι την πηγή, αυξάνεται ο κίνδυνος να υποστούν έμφυλη βία».
Μια ακόμα, τεράστια συνέπεια της κλιματικής αλλαγής σε γυναίκες είναι η είσοδος όλο και περισσότερων στη βιομηχανία του σεξ. «Έρευνα της Interpol μετά τον κυκλώνα στην Ασία έδειξε ότι υπήρξε γιγαντιαία αύξηση του αριθμού των εργαζόμενων σε οίκους ανοχής αλλά και των θυμάτων της εμπορίας ανθρώπων. Οι λόγοι είναι δύο» όπως εξηγεί η Amali. «Πρώτον όταν οι άντρες μεταναστεύουν για να βρουν δουλειά, οι γυναίκες που μένουν πίσω να συντηρήσουν την οικογένεια, μη έχοντας συχνά άλλους πόρους, μπορεί να γίνουν sex workers. Δεύτερον καθώς αυξάνεται στις μεγάλες πόλεις το εργατικό δυναμικό, από άντρες που εγκατέλειψαν τις αγροτικές περιοχές για να βρουν δουλειά, αυξάνεται και η ζήτηση για πληρωμένο σεξ».
Και οι συνέπειες που υφίστανται οι γυναίκες, αλλά και όλα τα φύλα, δεν σταματούν εδώ. Η Amali, στο μεγάλο οδοιπορικό που έκανε στην Κένυα για τους σκοπούς της έκθεσής της –μια αφρικανική χώρα που η οικονομία της βασίζεται κυρίως στη γεωργία, την κτηνοτροφία και τον τουρισμό, τομείς που δέχθηκαν βαθιά πλήγματα από την κλιματική αλλαγή– παρατήρησε ότι οι νέες συνθήκες εντείνουν τις δυσκολίες πρόσβασης όχι μόνο στη στοιχειώδη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη – όπως είδαμε να συμβαίνει στην περίπτωση της Άγκνες και του μωρού της με παρ’ ολίγον τραγικά αποτελέσματα – αλλά και στη βασική εκπαίδευση των αγοριών και, κυρίως, των κοριτσιών.
Όλο και περισσότερα σχολεία βυθίζονται στο νερό και γίνονται ακατάλληλα για χρήση ενώ πολλές οικογένειες αδυνατούν να καλύψουν τα προς το ζην, πόσο μάλλον να συνεχίσουν να πληρώνουν τα δίδακτρα, ειδικά για τις κόρες τους (στην Κένυα, όπως και σε άλλες χώρες, η δευτεροβάθμια εκπαίδευση δεν παρέχεται δωρεάν). Παράλληλα, σε πληθυσμούς που ζουν σε ακραία φτώχεια, όπως είναι η φυλή Endorois στην Κένυα, όλο και περισσότερα ανήλικα κορίτσια εξαναγκάζονται είτε να παντρευτούν είτε να στραφούν στην πορνεία για να επιβιώσουν.
Η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη για τους εκτοπισμένους και τους κλιματικούς πρόσφυγες, κάποιους από τους οποίους η Amali συνάντησε στον καταυλισμό Kiwanja Ndege IDP που στήθηκε όταν η λίμνη της Κένυας Μπογκόρια άρχισε να καλύπτει όλο και μεγαλύτερες εκτάσεις. Όπως γράφει στην έκθεσή της, το γεγονός ότι ολόκληρες οικογένειες αναγκάζονται να μοιράζονται μικροσκοπικές σκηνές ωθεί πολλούς άντρες στις υπηρεσίες των sex workers. Παράλληλα, όση πρόοδος έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια στην αντιμετώπιση της έμφυλης βίας και του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων μοιάζει να χάνεται, αφού σε ένα περιβάλλον όπου διακυβεύεται η επιβίωση, οι σχετικές επιμορφωτικές δράσεις αναδεικνύονται πλέον σε «πολυτέλεια».
«Οι επικεφαλής του προσφυγικού καταυλισμού διοργανώνουν ενημερωτικές συναντήσεις για γυναίκες και κορίτσια, αλλά με τις θερμοκρασίες να ανεβαίνουν διαρκώς, την απουσία καταφυγίων και πόρων, το τσάι και τα μπισκότα που προσφέρονται ως κίνητρα δεν αρκούν για να υπάρξει συμμετοχή σε αυτές». Στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών επιβεβαιώνουν ότι η έμφυλη βία παρουσιάζει έξαρση μετά από μια καταστροφή, ειδικά σε γυναίκες και κορίτσια που φιλοξενούνται σε προσφυγικούς καταυλισμούς.
Η Amali περιγράφει την περίπτωση μιας χήρας και μητέρας οκτώ παιδιών από τη Λίμνη Μπαρίγκο, που αναγκάστηκε να εκτοπιστεί ξανά και ξανά με την οικογένειά της, για να αποφύγει τους κλέφτες κοπαδιών και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. «Και το 2005 και το 2018 εκτοπίστηκε εξαιτίας της ανασφάλειας που της προκαλούσαν οι κλέφτες κοπαδιού της φυλής Pokot. Και τις δύο φορές πλησίασε στις όχθες της λίμνης για να δημιουργήσει μια “γραμμή προστασίας” από τους Pokot» λέει η Amali. «Και μετά αναγκάστηκε να εκτοπιστεί ακόμα δύο φορές, για να απομακρυνθεί από τη λίμνη, καθώς η στάθμη της ανεβαίνει».
Σε έναν άλλο προσφυγικό καταυλισμό που επισκέφτηκε η Amali, με το όνομα Kakuma, δεν θα ξεχάσει ποτέ αυτό που της είπε ένας πρόσφυγας από το Σουδάν, ο Deng Dak Malual, ο οποίος το 2006, σε ηλικία 13 ετών, απόδρασε με την οικογένειά του από τον πόλεμο. Σήμερα βλέπει όλο και περισσότερους να γίνονται πρόσφυγες εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής: «Είναι καλύτερο να ξεφεύγεις από έναν πόλεμο γιατί τουλάχιστον τότε μπορείς να κρυφτείς, όπως έκανα εγώ, στο δάσος. Αλλά από την κλιματική αλλαγή δεν μπορείς να κρυφτείς πουθενά. Αν σε απειλεί η πείνα, συνεχίζεις να πεινάς. Αν σε απειλεί η λειψυδρία, συνεχίζεις να διψάς». «Ο Deng με άφησε άναυδη» θυμάται η Amali. «Τα τελευταία πάνω από είκοσι χρόνια έχω ακούσει πάρα πολλές ιστορίες και μαρτυρίες, αλλά αυτή με έκανε να ανατριχιάσω».
Ο Deng πιστεύει ότι κανένας από τους πρόσφυγες που αιτούνται ασύλου στην Κένυα δεν επικαλείται καιρικές συνθήκες, γιατί φοβάται ότι θα του το αρνηθούν. «Έτσι, χρησιμοποιούμε λόγους που ταιριάζουν στον ορισμό του πρόσφυγα γιατί δεν θέλουμε να τους δώσουμε αφορμή να μας στείλουν πίσω». Η Σύμβαση του 1951 προσδιορίζει ως πρόσφυγα (δηλαδή ως κάποιον που δικαιούται άσυλο), όποιον διασχίζει τα σύνορα της χώρας του εξαιτίας πολέμου ή εξαιτίας της δίωξής του λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, πολιτικής θέσης ή επειδή ανήκει σε συγκεκριμένη πολιτική ομάδα. Οι ειδικοί επισημαίνουν την άμεση ανάγκη της διεύρυνσης του όρου, ώστε να περικλείει όλους τους κλιματικούς πρόσφυγες, πολλούς από τους οποίους, το 2018, τα Ηνωμένα Έθνη αποκάλεσαν «τα ξεχασμένα θύματα του κόσμου».
Ωστόσο η Amali αναγνωρίζει ότι από τότε που ιδρύθηκε η οργάνωσή της, μέσα σε λιγότερο από μία δεκαετία, έχουν γίνει άλματα προόδου στην αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης που εντείνεται από συνθήκες όπως ξηρασίες, πλημμύρες και τυφώνες. Το πρώτο άλμα είναι η απόφαση που λήφθηκε, στην περσινή Διάσκεψη του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή, COP27, στο Σαρμ Ελ Σέιχ της Αιγύπτου, να ιδρυθεί ένα ταμείο αποζημίωσης των χωρών που υφίστανται εντονότερα τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής (Loss and Damage). Στη φετινή Διάσκεψη, COP28, που διεξάγεται στο Ντουμπάι (από τις 30 Νοεμβρίου έως τις 12 Δεκεμβρίου), στόχος είναι να αποφασιστούν, όπως εξηγεί η Amali, οι λεπτομέρειες λειτουργίας αυτού του ταμείου: για παράδειγμα, «ποια θα είναι η έδρα του, πώς θα διανέμονται τα χρήματα των αποζημιώσεων κ.λπ. Οι αναπτυγμένες χώρες συνεχίζουν να εκπέμπουν ρύπους σε ταχείς ρυθμούς, θέτοντας τις αναπτυσσόμενες σε δυσανάλογους κινδύνους. Πέρυσι λοιπόν συμφωνήθηκε με αυτό το ταμείο να αποζημιωθούν οι δεύτερες για τις μη αναστρέψιμες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής».
Μια δεύτερη πρόοδος είναι o διορισμός, το 2022 από τα Ηνωμένα Έθνη, του πρώτου Ειδικού Εισηγητή για την προώθηση και την προάσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής. «Πρόκειται για τον Ian Fry, η πρώτη αναφορά του οποίου αφορούσε, μεταξύ άλλων, τον διασυνοριακό εκτοπισμό. Ήταν μνημειώδες αυτό το θέμα να φτάνει μέχρι την κοινότητα των Ηνωμένων Εθνών και οργανώσεις όπως η δική μας να έχουμε την ευκαιρία να παρουσιάσουμε τα στοιχεία και τις μαρτυρίες που συγκεντρώνουμε. Οπότε, ναι, υπάρχει πρόοδος. Όταν την παρακολουθείς καθημερινά, είναι απελπιστικά και βασανιστικά αργή. Αλλά όταν κάνεις ένα βήμα πίσω και βλέπεις τη συνολική εικόνα, συμβαίνει ραγδαία».
Τι θα έλεγες σε έναν αρνητή της κλιματικής αλλαγής;
«Καταλαβαίνω ότι όλη αυτή η παραπληροφόρηση κάνει κάποιους να αρνούνται ότι υπάρχει η κλιματική αλλαγή – και νομίζω ότι αυτό συμβαίνει πιο έντονα σε χώρες με αυταρχικά καθεστώτα, όπου οι πολίτες έχασαν την εμπιστοσύνη τους σε θεσμούς, αλλά τα επιστημονικά στοιχεία είναι αδιαμφισβήτητα.
«Ακόμα και αν κάποιος έχει εμπιστοσύνη στην επιστήμη, τα επιστημονικά δεδομένα δεν αρκούν για να αλλάξουμε πολιτικές και τον τρόπο με τον οποίο καταναλώνουμε και ζούμε. Αλλάζουμε μόνο όταν μοιραζόμαστε βιώματα, μέσα από αφηγήσεις ιστοριών και προσωπικές εμπειρίες».
»Ας είμαστε ειλικρινείς όμως: Ακόμα και αν κάποιος έχει εμπιστοσύνη στην επιστήμη, τα επιστημονικά δεδομένα δεν αρκούν για να αλλάξουμε πολιτικές και τον τρόπο με τον οποίο καταναλώνουμε και ζούμε. Αλλάζουμε μόνο όταν μοιραζόμαστε βιώματα μέσα από αφηγήσεις ιστοριών και προσωπικές εμπειρίες. Και δυστυχώς καθώς καταρρίπτουμε το ένα ρεκόρ μετά το άλλο, όλοι θα καταλήξουμε να έχουμε προσωπικές εμπειρίες από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής».
