Το πολυδιαβασμένο μυθιστόρημα «Το Γ’ Χριστιανικόν Παρθεναγωγείον» (1934) της δασκάλας των γραμμάτων Έλλης Αλεξίου (1894-1988) αγαπήθηκε, ιδιαιτέρως, από μικρούς και μεγάλους αναγνώστες. Μέσα στις σελίδες του μπόρεσε ο καθένας μας να ψηλαφίσει, έστω και μακρόθεν, τις ψηφίδες εκείνες που συνέθεσαν το ψηφιδωτό μιας δύσκολης εποχής. Ήταν χρόνια που τα σκίαζαν αμέτρητες οι κακουχίες, αλλά συνάμα τα χρωμάτιζε κι η ελπίδα του αγώνα για έναν κόσμο κάπως καλύτερο. Οδηγός του αγώνα αυτού ήταν η πίστη στη δύναμη που θα απέρρεε από την πειθαρχημένη εργασία και τον στοχασμό του ατόμου για την θέση και τα δικαιώματά του στην κοινωνία. Ο καθένας ώφειλε να βάλει το λιθαράκι του για να στρωθεί ο δρόμος προς τη νέα εποχή.
Κι η Έλλη Αλεξίου, μια ζωή δασκάλα, βούτηξε ολόκληρη στον μόχθο της εργασίας σ’ όποια γωνιά του κόσμου κι αν την έριξαν οι περιστάσεις του βίου. Φρόντισε με συμπαραστάτες την αγρυπνία και την επιμέλεια να μορφώσει μικρούς και μεγάλους μαθητές. Η ώριμη πικραμένη της μνήμη γεύτηκε χαρές και λύπες, γνώρισε την καταξίωση και τον διωγμό. Ένα κερί άσβηστο γλύκαινε πάντα τα σκοτάδια που την περιζώνανε, η γραφή. Στη γραφή απέθετε όλο της τον πόνο για λύπες προσωπικές και πανανθρώπινες, μα και και την ελπίδα της για το αύριο που με τόση λαχτάρα πρόσμενε. Κι εμείς παίρνουμε μέρος στην συγκίνηση της, όπως όταν ανακαλούμε στη μνήμη μας πώς βρήκε στις λέξεις καταφύγιο για να κλάψει την πολυαγαπημένη της αδελφή Γαλάτεια Καζαντζάκη, τη Γαλάτεια που ανάσανε της πίκρας την ανάσα κι είδε σαν αδέλφια της τους κατατρεγμένους τούτου του κόσμου. Η Έλλη Αλεξίου χάραξε στο χαρτί τ’ απομεινάρια της ιερής θύμησής της. Θυμόταν την αδελφή της ν’ ανεμίζει το πορτοκαλί της μαντήλι, όταν την έπαιρνε ο ρουμάνικος ουρανός για να την επιστρέψει στην Αθήνα και να μην την ξαναντικρίσει ποτέ πια ζωντανή.
Πολλά τα ίχνη της Έλλης Αλεξίου, κρυμμένα και φανερά. Τα βιβλία δυσεύρετα ή ευκολοαπόκτητα ξεκουράζονται σε παλαιοβιβλιοπωλεία ή σκοτεινές βιβλιοθήκες καρτερώντας νέους αναγνώστες. Που θα τα κάνουν δικά τους ή θα τ’ αρνηθούν.
Έτσι κι εγώ σκαλίζοντας τα ράφια μιας παλιάς βιβλιοθήκης είδα σ’ ένα εξώφυλλο μια γαλήνια αυστηρή δασκάλα του παλιού καιρού, ίδια βυζαντινή μορφή, ν’ απιθώνει το χέρι της σ’ ένα βιβλίο έτοιμη να διδάξει. Ήταν η μορφή της Έλλης Αλεξίου όπως την πάγωσε σ’ έναν πίνακα ζωγραφικής ο Γιάννης Τσαρούχης (φωτ. 1).
Κι αναζήτησα παντού τα ίχνη της. Με έκπληξη βρέθηκα μέσα σ’ ένα παλαιοβιβλιοπωλείο στο Βερολίνο μπρος στο ίδιο βιβλίο μεταφρασμένο στη γερμανική γλώσσα: Elli Alexiou, “Die dritte Mädchenschule”, (Übers.: Niko Manoussis), Verlag Neues Leben 1963 (φωτ. 2).
Ήταν στα 1963 όταν το ελληνικό χέρι του γεννημένου στην Κωνσταντινούπολη το 1923 Νίκου Μανούση έκαμε την μετάφραση αυτή, για να ταξιδέψει το έργο αυτό και στη ξένη χώρα που μέχρι χτες ήταν γεμάτοι εχθρούς. Σήμερα όμως ένα μεγάλο κομμάτι της ζούσε κάτω από ένα καθεστώς σοσιαλιστικό σαν αυτό που έδωσε στέγη και τροφή στην κατατρεγμένη συγγραφέα. Κι έτσι δεν ήταν και τόσο κακό που η έκδοση του βιβλίου έπρεπε πρώτα να περάσει από την λογοκρισία του Κόμματος (φωτ. 3) και ο τίτλος του μυθιστορήματος να μεταφραστεί κουτσουρεμένος. Δεν χώραγε το επίθετο «Χριστιανικόν»...
Έρχεται κάποτε η ώρα που συγγραφείς και αναγνώστες φεύγουν. Και τα βιβλία ταξιδεύουν. Κάτω από οικείους κι ανοίκειους ουρανούς.
Παράρτημα: η Έλλη Αλεξίου του ζωγράφου Γιώργου Θωμά Γεωργιάδη.
Οι φωτογραφίες των πινάκων προέρχονται από τον ακόλουθο ιστότοπο: http://gtgeorgiadis.
Ανατολικό Βερολίνο, 28 Σεπτεμβρίου 2021
Ανδρέας Λαμπέτης, κλασικός Φιλόλογος (Master Universität Hamburg)/Φοιτητής Bibliotheks- und Informationswissenschaft Humboldt Universität zu Berlin.
