Στην οδό Έβανς (τη λεγόμενη «μικρή»), απέναντι από την Τράπεζα Πειραιώς, υπάρχει ένα παλιό κτήριο με νεοκλασικά στοιχεία, όπου λειτουργούσε μέχρι και τη δεκαετία του ’70, αν θυμάμαι καλά, το ιδιωτικό Λύκειο «Απόλλων» (κατόπιν, βέβαια, το κτήριο άλλαξε διάφορες χρήσεις). Στην είσοδο του κτηρίου και πάνω από το ανώφλιο υπάρχει μια επιγραφή με κεφαλαία γράμματα (που φαίνεται ότι έδινε το στίγμα του σχολείου), όπου ο προσεκτικός διαβάτης διαβάζει: ΔΙΩΚΕ ΑΡΕΤΗΝ ΚΑΙ ΣΟΦΙΑΝ. Οι πελάτες της Τράπεζας συνήθως προσπερνούν το κτήριο αδιάφοροι και ίσως κάποιοι λίγοι σχολιάζουν τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία ή την εγκατάλειψή του. Δεν γνωρίζω, ωστόσο, πόσο προσέχουν την επιγραφή πάνω από την είσοδο. Βλέπεις, είναι απορροφημένοι με τις έγνοιες της καθημερινότητας, με το ΑΤΜ, με τις δοσοληψίες στην Τράπεζα. Ύστερα τι σχέση υπάρχει ανάμεσα σε μια Τράπεζα, ένα χώρο δηλαδή όπου το χρήμα αποθεώνεται, με την αρετή και τη σοφία; Επιπλέον, φαίνεται ότι τα πράγματα δυσκολεύει και εκείνη η Προστακτική «δίωκε». Τι σημαίνει; Να διώχνεις την αρετή και τη σοφία; Μα κάτι τέτοιο μοιάζει εντελώς παράξενο και παράδοξο. Δεν είναι, λοιπόν, άνευ σημασίας, αν κάνουμε κάποιες σκέψεις επ’ αυτού.
Θα πρέπει να πω εξαρχής ότι είναι σημαντικό να μην αφήνουμε τα πράγματα να μας προσπερνούν ούτε κι εμείς να τα προσπερνούμε αδιάφοροι. Πολλές φορές φτάνουν μια μικρή αφορμή, ένα ασήμαντο συμβάν, μια διεισδυτική παρατήρηση, για να κινηθεί η σκέψη ή να γεννηθούν μέσα μας απορίες και συναισθήματα ή να ξυπνήσει η μνήμη και να στοχαστούμε πάνω σε θέματα σημαντικά για τη ζωή και τις επιλογές μας. Μια τέτοια αφορμή υπήρξε για μένα και η επιγραφή στην οποία αναφέρθηκα. Το πρώτο που έκαμα ήταν να ψάξω και να βρω από ποιον προέρχεται αυτή η φράση. Έτσι βρήκα στον αρχαίο κωμωδιογράφο Μένανδρο τη φράση: «Δίωκε δόξαν και αρετήν». Είναι πολύ πιθανόν η φράση που στάθηκε η αφορμή τούτου του άρθρου να στηρίχθηκε στην ανωτέρω ρήση του Μενάνδρου, μόνο που στη θέση της δόξας να μπήκε, για προφανείς παιδευτικούς λόγους, η λ. «αρετή». (Να πούμε εδώ ότι τη φράση «δόξαν δίωκε» συναντούμε και στον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, ο οποίος όμως τη συμπληρώνει ως εξής: «Δόξαν δίωκε, μήτε πάσαν, μητ’ άγαν», δηλαδή: να επιδιώκεις τη δόξα, όχι όμως κάθε δόξα ούτε και υπερβολικά). Βέβαια, θα πρέπει να πω ότι και σε άλλους συγγραφείς της αρχαιότητας ή των ελληνιστικών χρόνων, χριστιανούς και μη, συναντάται η φράση «δίωκε τας αρετάς» (Ιουλιανός, Στοβαίος, άγιος Ιουστίνος ο μάρτυς), ενώ στον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο συναντούμε τη φράση «δίωκε φιλοσοφίαν και αρετήν», που είναι σχεδόν όμοια με αυτήν στην είσοδο του κτηρίου της οδού Έβανς.
Θα πρέπει τώρα να εξηγήσουμε ότι το ρ. «διώκω» σημαίνει επιδιώκω, κυνηγώ. Άρα, όταν η επιγραφή λέει «δίωκε» εννοεί «επιδίωκε, κυνήγα». Αυτό με τη σειρά του μπορεί να σημαίνει ότι η σοφία και η αρετή είναι κάτι που κερδίζεται με κόπο, με προσπάθεια και δεν προσφέρεται άκοπα. Απαιτεί τη δική μας προαίρεση και βούληση, αφού προηγουμένως έχουμε πεισθεί ότι πρόκειται για πολύ σημαντικά πράγματα για τη ζωή μας. Επιδιώκει κανείς ό, τι τον ενδιαφέρει, ό, τι αγαπά, ό, τι θεωρεί σημαντικό για τη ζωή του, οπότε στρέφει εκεί όλη του την προσοχή και είναι έτοιμος να υποβληθεί σε κόπους και θυσίες για να το αποκτήσει. Φαίνεται ότι οι παλιοί πρόγονοί μας θεωρούσαν τη σοφία και την αρετή πολύ σημαντικά στοιχεία για την ιδιωτική και τη δημόσια ζωή των πολιτών, για τούτο και τις έθεταν στο κέντρο των επιδιώξεων και των σκοπών της εκπαίδευσης.
Προτού, όμως, αναφερθούμε σ’ αυτό το θέμα, πρέπει να διευκρινίσουμε τι σήμαιναν αυτές οι δυο λέξεις για τους αρχαίους Έλληνες. Η λ. «σοφία» σημαίνει τη θεωρητική γνώση, αυτή που δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να λύνει τα προβλήματα που εμφανίζονται στην καθημερινότητά του. Σοφία είναι η ευφυία, η δεξιότητα σε μια τέχνη, η εμπειρία στα συνήθη πράγματα του βίου, η ορθότητα της κρίσεως, η φρόνηση, η σύνεση αλλά και η θεωρητική γνώση, η μάθηση, η φιλοσοφία. Από την άλλη μεριά, η λ. «αρετή» αναφέρεται στο ήθος του ανθρώπου και σήμαινε καταρχάς την ανδρεία στη μάχη, αλλά και τις πρακτικές ικανότητες, τα ηθικά προτερήματα, τις ηθικές και γενναίες πράξεις, την ηθική γενικά. Όταν, επομένως, η επιγραφή λέει «Δίωκε αρετήν και σοφίαν», είναι σαν να λέει: επιδίωκε να είσαι ηθικός άνθρωπος και να αποκτήσεις γνώσεις, ώστε να μπορείς να λύνεις τα προβλήματα της ζωής. Αυτός ήταν ο κεντρικός σκοπός της παιδείας των αρχαίων Ελλήνων, που πέρασε και ως σκοπός της χριστιανικής παιδείας, όπου όμως η λ. «αρετή» λαμβάνει συγκεκριμένο, χριστιανικό περιεχόμενο, σύμφωνα με την προτροπή του Παύλου προς τον μαθητή του απόστολο Τιμόθεο: «Δίωκε δικαιοσύνην, πίστιν, αγάπην, υπομονήν, πραότητα» (Τιμ. 6,11).
Ότι η αρετή και η σοφία ήταν δυο κεντρικοί στόχοι της παιδείας των αρχαίων Ελλήνων αποδεικνύεται από διάφορες αναφορές στα συγγράμματα των συγγραφέων της εποχής. Σύμφωνα με τον Όμηρο, ο άντρας πρέπει να είναι «ρητήρ μύθων και πρηκτήρ έργων» (Ιλιάς, θ,441), που σημαίνει ότι ο άνθρωπος, για να είναι ολοκληρωμένος, πρέπει να μπορεί να χειρίζεται το λόγο πειστικά (άρα να έχει γνώσεις) και συγχρόνως να μπορεί να ενεργεί σωστά στην καθημερινή του ζωή, ήτοι να έχει σοφία και αρετή. Στον πλατωνικό διάλογο «Πρωταγόρας» ο σοφιστής Πρωταγόρας λέει στο Σωκράτη ότι αυτό που διδάσκει σ’ ένα νέο είναι «ευβουλία περί των οικείων, όπως αν άριστα την εαυτού οικίαν διοικοί, και περί των της πόλεως, όπως τα της πόλεως δυνατώτατος αν είη και πράττειν και λέγειν». Δηλαδή, διδάσκει τον τρόπο της σωστής σκέψης και απόφασης για τα ιδιωτικά ζητήματα, για να είναι ο νέος σε θέση να διαχειρίζεται τα θέματα του σπιτιού του, και για τα ζητήματα της πόλης, για να είναι πολύ ικανός και να ενεργεί και να ομιλεί σωστά. Αυτά τα δυο ο Πλάτων τα αποκαλεί «πολιτική αρετή». Κι εδώ παρατηρούμε τη σύζευξη της σοφίας και της αρετής, του «πράττειν» με το «λέγειν» (316,5). Τέλος, ο Αριστοτέλης, ακολουθώντας αυτή την παράδοση και με βάση τις δικές του προϋποθέσεις για τα μέρη της ψυχής, διακρίνει την αρετή σε διανοητική και ηθική (Ηθικά Νικομάχεια, 1103a, 14). Παραδείγματα διανοητικών αρετών είναι η σοφία και η φρόνηση, ενώ ηθικών αρετών η τιμιότητα, η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη κ.ά.
Είναι σαφές από όσα προηγήθηκαν ότι στο κέντρο της ζωής και της παιδείας τους οι αρχαίοι Έλληνες έθεταν τη σοφία και την αρετή: η αρετή χωρίς τη σοφία ήταν τυφλή και τυχαία, ενώ η σοφία χωρίς την αρετή ήταν επικίνδυνη. Γι’ αυτό και ο Πλάτωνας στο διάλογό του «Μενέξενος» έγραψε ότι «πάσα επιστήμη, χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής, πανουργία, ου σοφία φαίνεται» (246,7). Όταν η επιστήμη (=γνώση) χωρίζεται από τη δικαιοσύνη και την υπόλοιπη αρετή μοιάζει με πανουργία και όχι σοφία. Το ερώτημα είναι: ποια σημασία δίνει η σύγχρονη ελληνική κοινωνία και εκπαίδευση στις δυο αυτές λέξεις; Πόσο παρωθούνται τα παιδιά και οι νέοι να επιδιώκουν τη σοφία και την αρετή. Κι αν η γνώση είναι μια από τις επιδιώξεις της σημερινής ελληνικής εκπαίδευσης, τι γίνεται με την αρετή; Μήπως τελικά η εκπαίδευσή μας είναι ελλιποβαρής στο ζήτημα της ολοκληρωμένης παιδείας; Μήπως, δηλαδή, παραγνωρίζοντας την αρετή, οδηγούμαστε στην πανουργία, που λέει ο Πλάτων; Μήπως χωρίς να το θέλουμε ετοιμάζουμε ανθρώπους χωρίς αρετή, χωρίς ήθος, δηλαδή ανθρώπους, κατά τον Πλάτωνα, πανούργους; Και μήπως είναι καιρός να ξαναδούμε όχι απλώς την εκπαίδευση των παιδιών και των νέων αλλά και την παιδεία τους; (Ας μην ξεχνάμε ότι τη λ. εκπαίδευση τη χρησιμοποιούμε και για τα ζώα, ενώ τη λ. παιδεία μόνο για τους ανθρώπους, όπερ σημαίνει ότι η παιδεία είναι το ζητούμενο για τον άνθρωπο σήμερα και πάντα). Μήπως ακόμα είναι καιρός, περνώντας εμπρός από το παλιό Λύκειο «Απόλλων» ή καθώς συναλλασσόμαστε με την Τράπεζα, να στρέψουμε το βλέμμα και προς την είσοδο του κτηρίου και να διαβάσουμε προσεκτικά την επιγραφή που προσμένει υπομονετικά τους αναγνώστες της;
Γιάννης Γ. Τσερεβελάκης
