Της Ελένης Μπετεινάκη*
Νοέμβριος λοιπόν…Χίλια καλώς μας ήρθες!
Τον αποχαιρέτησα τον Οκτώβρη χθες βράδυ βιαστικά… Είχε ομορφιές, ταξίδια γέλια, χαρές μα εκεί στα μέσα της ζήσης του μού κρατούσε και μια μικρή λαχτάρα… Παρόλα αυτά δεν ήθελε να φύγει, το κατάλαβα. Καλοπερνούσε στις ακρογιαλιές και στα περβόλια που ΄χαν γεμίσει χρυσάνθεμα και κολοκύθες πελώριες έτοιμες να σκαλιστούν να γίνουν άμαξες για τις πριγκίπισσες των παραμυθιών.
Και σήμερα το ξημέρωμα τον είδα τον νιόφερτο μήνα… Χαμόγελα και σταγόνες μυριάδες είχε στο καπέλο του. Μα πιο πολύ απ΄ όλα με τράβηξε το δερμάτινο πουγκί που΄χε στη μέση του…Γεμάτο σπορικά ήτανε. Στη χούφτα του κρατούσε λογής λογής σπόρους κι αν κι είχε μια μελαγχολία στο βλέμμα ένοιωσα και μια γλύκα περισσή σε όλο το είναι του. Μπορεί κάποιοι να επιμένουν πως ο Οκτώβρης είναι ο μήνας των χρωμάτων, αλλά ο Νοέμβρης είναι εκείνος που τα γλυκαίνει κι έχει εκείνες τις αποχρώσεις του κόκκινου που ‘ναι τόσο βαθιές κι αλησμόνητες. Έχουν πάρει τα ηλιοβασιλέματα τις αποχρώσεις από τα ρόδια που είναι γεμάτα τα δέντρα κι αυλές κι οι ταράτσες των νοικοκυράδων που τα βάζουν να τα «κάψει»ο ήλιος μέσα σε βάζα με ρακή ή κονιάκ, να γίνει εκείνο το γλυκόπιοτο ποτό για τα πρώτα τραταρίσματα του χειμώνα….
Μύρισε το χώμα κι ο αγέρας πεύκο κι ελιά. Προχθές άλλαξε κι εκείνη η ώρα για να μικραίνουν ακόμα πιο πολύ οι μέρες του Νοέμβρη, να γεμίζουν ιστορίες οι μεγάλες νύχτες. Να μαζευτούμε όλοι νωρίς στα σπίτια, να χουχουλιάσουμε, να βεγγερίσουμε, να αρχίσουμε να γευόμαστε την σοδειά του καλοκαιριού. Ώρα να βάλουμε τα ρούχα τα ζεστά, να στρώσουμε εκείνα τα χαλιά να ΄χει αναπαμό η κυρά Φαντασία σαν τρυπώνει τις νύχτες κοντά στο τζάκι. Να μυρίσει ρακί και λουκάνικό η παρασιά. Να ΄ρθουν εκείνες οι νύχτες οι γιομάτες κουβέντες, γλυκό ποτό, καρπούς κι όμορφες ιστορίες από τα γεννόμενα κι εκείνα που στοχαζόμαστε για τα μελλούμενα μας.
Νοέμβριος, ο ενδέκατος εγγονός του παππού χρόνου. Ο προάγγελος του χειμώνα και των Μεγάλων Γιορτών που χρειάζονται προμήθειες και ετοιμασίες για τις αργίες τους.
Είναι ο μήνας που η Πούλια, αυτό το σμήνος των Πλειάδων δύει, προμηνύοντας πως ο χειμώνας είναι σχεδόν έξω από την πόρτα μας… Αν ξυπνήσει κάποιος πριν την ανατολή του ήλιου, εκεί γύρω στα μισά του μήνα θα δει το πιο φωτεινό της παιδί που εμείς αποκαλούμε αστέρι της αυγής, να λάμπει και να χάνεται λίγο πριν βγει ο ήλιος. Είναι σημάδι για τους γεωργούς πως πρέπει γρήγορα να τελειώσουν με τα σπαρτά τους και για τους κτηνοτρόφους να σπεύσουν να κατεβούν στα χειμαδιά.
«Η Πούλια βασιλεύοντας και πίσω παραγγέλνει, μήτε τσομπάνος στα βουνά, μήτε γεωργός στους κάμπους». Έτσι γράφει ένα δημοτικό μας ποίημα…
Πόσα ονόματα ή προσωνύμια δεν πρόσθεσε ο λαός και σε τούτον δω τον μήνα. Εμείς οι Κρητικοί τον αποκαλούμε Μεθυστή και Αγιομηνά Ηρακλειώτη. Κι άλλοι τον είπαν Σποριάρη, Φιλιππιάτη, Ανακατεμένο επειδή δεν γνωρίζει τι καιρό θα κάνει. Τον αποκαλούν σε άλλα μέρη της χώρας Σκιγιάτη ή Χαμένο επειδή οι μέρες του «χάνουν το φως τους», αλλά και Παχνιστή ή και Μεσοσποριά ή Ταξιάρχη και o Βροχάρη. Αλλού πάλι τον λένε Νιαστή γιατί λέει στα διάβα του γίνονται τα τελευταία οργώματα (νεάσματα) της γης. Το λένε ακόμα Καφεδή, Άμυαλο, Μοναχησιάρη και Αντριά. Κρασομηνά μιας και σιμώνει η ώρα να ανοίξουν τα καινούργια κρασιά. Κρυουλιάρη, Φτωχό και Ευλογημένο γιατί ο καρπός της ελιάς τούτο τον μήνα είναι έτοιμος και οι γεωργοί βιάζονται να τον μαζέψουν, να τον αλέσουν και να΄χουν όσο γίνεται πιο γρήγορα τούτο το πολύτιμο υγρό, το λάδι τους, πριν τα Χριστούγεννα!
Την 1η του μήνα οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Κοσμάς κι ο Δαμιανός, οι κοινωνικοί θεραπευτές που δεν δέχονταν ποτέ αμοιβή, ανοίγουν το καλαντάρι. Γνωστή η παράδοση που θέλει να αφιερώνουν στην εκκλησιά τη μέρα της γιορτής τους όσοι το΄χουν τάμα ένα πρόβατο, ένα κατσίκι ή ένα βόδι που θα το σφάξουν και θα το προσφέρουν στους πανηγυριστές «δωρεάν». Μάλιστα λένε πως κάποτε ένας άνθρωπος που δεν πήγε το ζωντανό του στους αγίους, το μετάνιωσε, κι εκείνο μόνο του πήγε στην εκκλησιά να θυσιαστεί.
Την μέρα του Αι Γιώργη του Σποριάρη στις 3 του Νοέμβρη, οι γεωργοί ανακατεύουν το σπόρο με άλλους καρπούς και στάρι από την περσινή χρονιά και προσθέτοντας ένα ρόδι, ένα σκόρδο, σησάμι κι ένα καρύδι τα βάζουν σε μια σκάφη, ανάβουν τρία κεριά, στη χάρη του Αγίου και σαν τελειώσουν με τη σπορά σπάζουν και τρώνε το ρόδι για να γεμίσει η χρονιά σιτάρι. Τούτο το προσωνύμιο το δώσαμε στον Αι Γιώργη για να διακρίνεται ο «φτωχός και μικρός Άγιος από τον μεγάλο συνώνυμό του τροπαιοφόρο στις 23 του Απρίλη. Λένε πως οι γεωργοί μέχρι να αποσπείρουν δεν κάνει να ξυρίζονται. Κι ύστερα τούτο τον Άγιο τον αποκαλούν και Μεθυστή γιατί είναι η μέρα που ανοίγουν τα κρασιά και η δοκιμή τους γίνεται αμέσως μετά την εκκλησία με τη συμμετοχή πολύ κόσμου. Ιδιαίτερη γιορτή για τους Κρητικούς που βρίσκει τους προσκυνητάδες να παίρνουν μαζί τους νταμιτζάνες με το «νιό κρασί» μαζί τους και να το καλοπίνουν μετά το τέλος της λειτουργίας:
«Πάντα τσι τρεις του Νοεμπριού και τσ΄ εικοστρείς τ΄ Απρίλη,
πανηγυράκι γίνεται στ΄Αϊ Γιωργιού τη χάρη!»
Στις 8 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Μιχαήλ ο Ταξιάρχης με τον αρχάγγελο Γαβριήλ που θεωρείται ο ψυχοπομπός άγγελος και απεικονίζεται με ρομφαία και ζυγαριά. Λένε πως την παραμονή της γιορτής δεν αφήνουν τα παπούτσια έξω από το σπίτι για να μην τα δει ο άγιος και θυμηθεί να «περάσει από το σπίτι τους» και πάρει την ψυχή τους. Σ΄ άλλα μέρη της Ελλάδας πάλι θεωρούν τον Άγιο Ταξιάρχη σαν προστάτη των Ναυτικών. Την επόμενη μέρα στις 9 του μήνα γιορτάζει ο Άγιος Νεκτάριος.
Η γιορτή του Αϊ Μηνά στις 11 του Νοέμβρη συνδέεται με την δοξασία που αντλείται κι από τη σύνδεση του ονόματος του Αγίου με το ρήμα μηνώ. Θεωρείται ο μηνυτής κάθε αδικίας και ο φανερωτής των χαμένων ή κλοπιμαίων πραγμάτων. Τον συμβολίζουν έφιππο οι εικόνες γιατί καταδιώκει κάθε κακό. Για τους κτηνοτρόφους το μήνυμα του Αϊ Μηνά είναι ακόμα πιο σοβαρό. Η γιορτή του προειδοποιεί για το δυνατό κρύο και τα χιόνια που έρχονται. Λένε πως εκείνη την μέρα οι τσομπάνηδες αν είναι ακόμα πάνω στα βουνά φοβούνται για την εμφάνιση του λύκου κι ο άγιος τους ειδοποιεί σαν εμφανιστεί κοντά στο κοπάδι τους. Γι αυτό την μέρα της γιορτής του οι γυναίκες δεν ανοίγουν ψαλίδι που μοιάζει με το στόμα του λύκου, ούτε οι άντρες σουγιά για να μην ανοίξει κι εκείνος το στόμα του. Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας οι βοσκοί κάνουν ένα σπάγκο από μαλλί του προβάτου και τον δένουν τρεις φορές. Έτσι πιστεύουν πως δένουν το στόμα του λύκου, που ακόμα κι αν καταφέρει να μπει στο κοπάδι με το στόμα κλειστό δεν θα κάνει ζημιά. Συγχρόνως σε πολλά χωριά έραβαν κείνη την μέρα και «τα κακά στόματα». Μια γυναίκα δηλαδή παίρνει ένα κομμάτι πανί και μια βελόνα κι αρχίζει να περνάει βελονιές μπροστά στις άλλες γυναίκες και ακλουθεί ένα διάλογος : «Ράβω, ράβω; - Τι ράβεις ; - Ράβω το στόμα της».
Είναι ο πολιούχος Άγιος του Χάνδακα, του Μεγάλου Κάστρου, της σημερινής πόλης του Ηρακλείου με πολλές ιστορίες για τα θαύματα του ιδιαίτερα την περίοδο που οι Τούρκοι είχαν κατακτήσει την πόλη του.
Στις 12 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Αϊ Γιάννης ο Ελεήμονας και την επομένη στις 13 ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Και φθάνουμε πια στη μέση του μήνα περίπου, με τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου στις 14 του Νοέμβρη. Μια παράδοση θέλει τον Φίλιππο να είναι ένας φτωχός γεωργός, ο οποίος όλη μέρα δούλευε στο χωράφι του. Το βράδυ σαν γύρισε στο σπίτι του, έσφαξε το μοναδικό του βόδι και μοίρασε το κρέας στους συγχωριανούς του για να αποκρέψουν μιας και την επομένη ξεκινάει το σαραντάημερο της νηστείας μέχρι τα Χριστούγεννα. Το πρωί σαν σηκώθηκε βρήκε δυο ζώα στο παχνί του το δικό του κι ένα άλλο ακόμα πιο δυνατό. Δώρο θεού είπαν και θαύμα κι επειδή ο ίδιος ήταν πολύ καλός και αγαθός άνθρωπος όταν πέθανε άγιασε.
Στις 18 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Άγιος Πλάτων ή Πλάτανος. Μέρα αστρονομικής παρατήρησης κατά τους βοσκούς. Η Πούλια αρχίζει πια να μην φαίνεται τις νύχτες γιατί δύει κι όπως χαρακτηριστικά λέει ο λαός μας «φιλεί τον ήλιο και χάνεται». Τούτη τη μέρα αρχίζουν τα μαντέματα του καιρού ίσαμε τα Χριστούγεννα για σαράντα δηλαδή μέρες περίπου και λένε πως θα είναι ο ίδιος όπως και εκείνη την ημέρα κι όλες οι υπόλοιπες. Υπάρχει και μια ιστορία που μιλάει για το συνδυασμό του Πλάτωνα με το δέντρο Πλάτανος. Κάποτε, λένε, έδωσε διαταγή ο Σουλτάνος στον Πατριάρχη, να πάρουν οι Χριστιανοί έναν πλάτανο που ήταν μπροστά στο παλάτι του, δικός τους, και το σκοτείνιαζε, χωρίς όμως να τον κόψουν και να τον πάνε αλλού, αλλιώς θα τους έσφαζε όλους. Δύσκολο πράμα γιατί ο πλάτανος ήταν πελώριος. Ο Πατριάρχης παρακάλεσε με τους Χριστιανούς το Θεό, τρεις μέρες με προσευχή και νηστεία, να τους δώσει φώτιση. Τότε, με τη θεία οδήγηση, βρήκαν ένα φτωχό παπουτσή-μπαλωματή, που ήταν άγιος άνθρωπος, και πήγε κείνος μπροστά στο δέντρο και με το λόγο του μόνο, εκείνο μετακινήθηκε. Κι έτσι σώθηκαν όλοι. Ο μπαλωματής ήταν ένας αγιασμένος άνθρωπος, ο Άγιος Πλάτωνας.
Στις 21 Νοέμβριου, άλλη μια σημαντική γιορτή, των Εισοδίων της Θεοτόκου. Γιορτή σταθμός στην περίοδο της χειμερινής σποράς. Λένε πως οι καλοί γεωργοί μέχρι τούτη τη μέρα πρέπει να έχουν σπείρει τα μισά. Για αυτό και ένα από τα προσωνύμια της Παναγιάς είναι Μεσοσπορίτισσα. Λέγεται επίσης και Πολυσπορίτισσα επειδή εκείνη την μέρα βράζουν πολυσπόρια, μείγμα δηλαδή από τα γεωργικά προϊόντα του σπιτιού κριθάρι, σίκαλη, καλαμπόκι, φασόλια, ρεβίθια, κουκιά και κυρίως σιτάρι. Το πάνε στην εκκλησιά για ευλογία, το μοιράζουν μετά στο εκκλησίασμα και ένα μέρος του επιστρέφεται στο σπίτι και το δίνουν και στα ζώα ιδιαίτερα στα «καματερά βούγια», όπως λέγονται στην Κρήτη, ενώ το υπόλοιπο το ρίχνουν στο χωράφι για «να αναπαυθεί ο σπόρος». Σε άλλες περιοχές το προσφέρουν στις βρύσες, το ρίχνουν μέσα στο νερό και να λένε : «Όπως τρέχει το νερό να τρέχει και το βιό». Σε άλλα μέρη της Ελλάδας πάλι την ημέρα αυτήν την θεωρούν ορόσημο για το τέλος της σποράς και αρχή του χειμώνα. Άλλοι πάλι έλεγαν ιδιαίτερα στη Βόρειο Ελλάδα, πως έδυε η Πούλια την ημέρα της Παναγιάς κι όχι την 18η του ίδιου μήνα. Το κρύο γίνεται εντονότερο και για αυτόν πίστευαν πως ότι κι αν έσπερναν με τα την μέρα αυτήν θα αργούσε πολύ να βλαστήσει.
Στις 25 Νοεμβρίου είναι της Αγίας Αικατερίνης με την γνωστή παράδοση να βλέπει στον ύπνο της τον Χριστό να της φοράει δακτυλίδι και το πρωί να το βρίσκει στο χέρι της. Λόγω αυτού του περιστατικού, πιστεύουν πως τα ανύπαντρα κορίτσια πρέπει να στολίζουν την εικόνα της, την ημέρα της γιορτής της. Πάνε στην εκκλησιά από βραδύς άρτους με σφραγίδες. Ο παπάς θα δώσει σε κάθε κοπέλα μια σφραγίδα, ένα κομμάτι δηλαδή, από άρτο και αφού το βάλει κάτω από το μαξιλάρι της και πει και μια σειρά λόγων, τότε σίγουρα μετά από τρεις νύχτες θα ξέρει ποιος θα είναι ο μελλοντικός της σύντροφος.
Ο Άγιος Στυλιανός την επομένη στις 26 θεωρείται «Στύλος» προστασίας και υγείας ιδιαίτερα των άρρωστων παιδιών.
Την τελευταία μέρα του μήνα του Αγίου Αντρέα λένε πως το κρύο αντρειεύει και ο Άγιος αυξάνει τα σπαρτά. Κι είναι συνήθεια τούτη τη μέρα να κάνουν τηγανίτες κι όποιος δεν το κάνει θα τρυπήσει το τηγάνι του. Γι αυτό κι ο Άγιος λέγεται Τρυποτηγανάς ή Τρυποτηγανίτης.
Καλό μας μήνα!
Πηγές :
Τα φθινοπωρινά, Δημ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη
Ελληνικές Γιορτές και έθιμα Λαϊκής Λατρείας, Γ.Α. Μέγα, εκδ. Εστία, 2012
Ελένη Μπετεινάκη,«Λόγια του αέρα», Συλλογή Διηγημάτων,υπό έκδοση
