Tης Ελένης Μπετεινάκη*
Η μεγαλύτερη γιορτή, το μεγαλύτερο πανηγύρι του καλοκαιριού. Kι ας απαγορευτήκαν οι μεγάλες…φιέστες. Για καλό μας, όλα. Ωστόσο όλη η Ελλάδα γιορτάζει σήμερα, όλα τα νησιά, οι πόλεις ,τα χωριά. Oι εκκλησίες έβαλαν τα γιορτινά τους. Αν και τούτη η μέρα που θα έπρεπε να είναι πένθιμη αφού γιορτάζεται η Κοίμησης της Θεοτόκου, παντού τραπέζια και χαρές, τραγούδια και γλέντια. Μα έτσι ήθελε κι Εκείνη, έτσι είχε ορμηνέψει όσους την συντρόφευαν την τελευταία Της ώρα… Χωρίς θρήνο, χωρίς δάκρυα ήθελε να την κατευοδώσουν στο μεγάλο Ταξίδι … Η ίδια παράδοση θέλει την Παναγία αφού τους καθησυχάσει όλους να ξαπλώνει στο κρεβάτι της σαν να θέλει να κοιμηθεί, κι έτσι να φεύγει από την ζωή.
Μια τέτοια μέρα λοιπόν ντύνεται με τα πιο γιορτινά του και το χωριό μας. Γιορτάζει και η δική μας Παναγία η Φανερωμένη ή Βατιανή, η Αρχανιώτισσα. Ασπρισμένη και πάλι η εκκλησιά, ντυμένη στα ολόλευκα μέσα κι έξω και καμάρι όλων οι μοναδικές γλάστρες βασιλικού που στέκουν καμαρωτές πάνω στα πεζούλια στην είσοδό της. Το άρωμα τους μεθυστικό κι είναι τούτο ένα έθιμο που χάνεται στα βάθη των χρόνων. Λένε πως από παλιά οι νοικοκυρές του χωριού τις έφερναν στη Χάρη Της, από την πρώτη μέρα του Δεκαπενταύγουστου, για να συντροφεύουν την Παναγιά στο μεγάλο Της ταξίδι . Όσο πιο περιποιημένη είναι η γλάστρα, όσο πιο πολύ φουντώνει ο βασιλικός, τόσο φαίνεται η νοικοκυροσύνη της γυναίκας που την έταξε…
Σε τούτη την αυλή, την πλακόστρωτη κι εκείνη η μεγάλη καρυδιά που χρόνια τώρα στέκει αγέρωχη, πότε με τα γυμνά της κλαδιά το χειμώνα, πότε με το πλούσιο φύλλωμα της το καλοκαίρι. Σαν να καλωσορίζει και να αγκαλιάζει εκατοντάδες προσκυνητές από όλα τα μέρη του πλανήτη, ξενιτεμένους Αρχανιώτες που κι εδώ η παράδοση θέλει να γεμίζουν τούτη την μέρα το χωριό, σαν μια επιστροφή στις ρίζες με αφορμή την Χάρη Σου, Παναγία μου!
Μεγαλόχαρη, Φανερωμένη, Γλυκοφιλούσα, Βρεφοκρατούσα, Μαντηλούσα, Δεξιοχερούσα χίλια ονόματα Σου έχουν χαρίσει και ανάλογα με τον τόπο και την εικόνα Σου ένα νέο γεννιέται : Αμπελιώτισσα - Περδικολόγισσα - Φοδελιώτισσα – Μυριοκεφαλίτισσα - Χρυσοσκαλίτισσα στην Κρήτη, Γιάτρισα στην Μάνη,Μυρτιδιώτισσα στα Κύθηρα, Καλαμού στην Ξάνθη, Δεκαπεντούσσα στη Σίφνο, Βροντού στη Σαλαμίνα, Ηλιόκαλλη σ΄ όλη την Ελλάδα που λούζεται από το φως του Ήλιου όλο το χρόνο και που το κάλλος της , την ομορφιά της μόνο ο ήλιος θα μπορούσε να ζηλέψει!
Κάθε εκκλησία και μια ιστορία, κάθε εικόνα και μια παράδοση!
Η Παναγία η Φανερωμένη των Αρχανών είναι μια εκκλησία πολύ παλιά. Πρωτοκτίστηκε τον 14ο αιώνα μόνο με ένα κλίτος και ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου . Λένε πως υπήρχε το ίδιο κτίσμα και την περίοδο της Ενετοκρατίας που καταστρέφεται μαζί με όλες τις κατοικίες γύρω απ ΄ αυτήν και οι κάτοικοι εγκατέλειψαν την περιοχή για να σωθούν. Επανέρχονταν σταδιακά όταν οι Τούρκοι κατέκτησαν το νησί κι εκεί γύρω στα 1680 αρχίσαν να ξαναφτιάχνουν σπίτια και όσες εκκλησίες τους επέτρεπαν . Η περιοχή που βρισκόταν το μικρό εκκλησάκι ήταν ερημωμένη και με τέτοια βλάστηση από βάτους που παρέμενε απλησίαστη. Ωστόσο οι κάτοικοι συνέχιζαν να ξαναφτιάχνουν τα σπίτια τους , να καλλιεργούν τη γη και να βόσκουν τα πρόβατά τους. Η εκκλησία πρέπει να κτίστηκε κάπου κοντά στα 1690 και μέχρι το 1707, το πρώτο της κλίτος που είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου το δεξί κλίτος της σημερινής Παναγίας των Αρχανών.
«Ήταν μια νύχτα από κείνες του καλοκαιριού που ύπνος δεν κόλαγε κι ένας βοσκός Αρχανιώτης στην καταγωγή που βρίσκονταν πάνω στο Γιούχτα και φύλαγε τα πρόβατά του είδε ένα φως απέναντι του προς το χωριό. Δεν έδωσε πολύ σημασία την πρώτη φορά, όμως το φως παρουσιαζόταν κάθε βράδυ όλο και πιο δυνατό και πάντα στο ίδιο μέρος. Η περιέργεια του μεγάλωσε πολύ και σκέφτηκε να το κάνει γνωστό και σ άλλους μην τον περάσουν για τρελό κι όλοι ξέρανε πως οι Νεράιδες του Αυγούστου και τα Δαιμονικά, οι Δρίμες ή Αλουστίνες, πηγαινόρχονταν κοντά στα παλικάρια με σκοπό να τα παραπλανήσουν και να τους πάρουν τη λαλιά . Οι σύντροφοί του το είδαν κι αυτοί και η είδηση για το παράξενο φως διαδόθηκε παντού, σ΄ όλους τους Χριστιανούς της περιοχής. Η πρόσβαση στο συγκεκριμένο σημείο αδύνατη λόγω των αγριόκλαδων και των βάτων που υπήρχαν αλλά και ενός ακόμη πιο σοβαρού προβλήματος . Η περιοχή ανήκε στον Τούρκο Μπέη που ήταν σκληρός, βίαιος και αμίλητος. Κανένας δεν είχε το θάρρος να πάει και να του μιλήσει για οτιδήποτε, πόσο μάλλον για ένα τέτοιο θέμα που συγκρούονταν και με την δική του την Πίστη.
Και τότε η Παναγιά έκανε το θαύμα της!
Ο Μπέης είχε για γυναίκα μια όμορφη ανατολίτισσα που ύστερα από πολλά χρόνια κατάφερε να μείνει έγκυος. Σαν έφτασε η ώρα του τοκετού τα πράγματα άρχισαν να γίνονται πολύ δύσκολα. Η γέννα δεν πήγαινε καλά και η ανησυχία σ όλο το κονάκι ήταν διάχυτη. Ο Μπέης έφερε μια μουσουλμάνα μαμή από το Μεγάλο Κάστρο όμως δεν μπόρεσε να κάνει τίποτα. Κείνη τον ενημέρωσε πως και η γυναίκα του και το παιδί που είχε μέσα της ήταν αδύνατον να σωθούν. Ο Μπέης έπεσε σε μεγάλη στενοχώρια και ανησυχία και τότε ένας Αρχανιώτης υπηρέτης του, του είπε αν ήθελε να ειδοποιούσε την δικιά τους μαμή μήπως και ήξερε τίποτα παραπάνω. Ο Μπέης αν και συλλογίστηκε πολύ μην έχοντας καμία ελπίδα επέτρεψε να φωνάξουν την Χριστιανή γυναίκα …
Η μαμή ήταν μια νέα κοπέλα, ανύπαντρη, έξυπνη, ευσεβής και πολύ έμπειρη στη δουλειά της. Ήρθε έκαμε την προσευχή της στην Παναγιά και ξεγέννησε την έγκυο φυσιολογικά καταφέρνοντας να τη σώσει κι αυτή και το υγιέστατο αγοράκι της.
Ο Μπέης ήταν ενθουσιασμένος και είπε στην μαμή πως θα της έδινε ρεγάλο ότι του ζητούσε… Εκείνη σκέφτηκε λίγο και του ζήτησε το μικρό χωράφι με τους βάτους εκεί στην άκρη του χωριού που ήθελαν όλοι οι Χριστιανοί γιατί η πίστη τους, του εξήγησε, είχε δώσει σημάδια πως κείνος ο τόπος ήταν αγιασμένος. Ο Μπέης δεν χρειάστηκε να σκεφτεί καθόλου και της το χάρισε μεμιάς να το κάνε ότι εκείνη ήθελε. Η χαρά της κοπέλας ήταν μεγάλη όπως και όλων των Αρχανιωτών. Πήγαν σχεδόν αμέσως εκεί, έσκαψαν και βρήκαν την εικόνα της Παναγιάς ζωγραφισμένη σε πέτρα η οποία λίγο αργότερα, κτίστηκε σε ειδική κόγχη στο νότιο τμήμα της εκκλησίας στο ίδιο μέρος όπου βρέθηκε…
Ένα καντήλι ακοίμητο τοποθετήθηκε σιμά της που ανάβει ακόμα και σήμερα!»
Η εκκλησία δεν κτίστηκε ολόκληρη αμέσως, γιατί τα χρόνια της τούρκικης σκλαβιάς απαγορευόταν το κτίσιμο νέων χριστιανικών ναών. Όταν οι Τούρκικες αρχές του Μεγάλου Κάστρου έμαθαν πως οι Αρχανιώτες Χριστιανοί έκτισαν καινούργια εκκλησιά, διέταξαν αμέσως να γκρεμιστεί και επέπληξαν τον Μπέη που τους το είχε επιτρέψει. Αυτό έγινε κάμποσες φορές και μάλιστα την τελευταία φόρα που ξεκίνησαν να την χτίζουν, οι Τούρκοι τους έκοψαν το νερό. Δεν απελπίστηκαν όμως και με τη Χάρη της Παναγιάς άρμεξαν τα πρόβατα και τα κατσίκια τους, φύλαξαν το γάλα των πρώτων τριών ημερών και την τέταρτη νύχτα το μάλαξαν με χώμα, το κάνανε πηλό και αποτελείωσαν την εκκλησιά. Το πρώτο κλίτος ήταν αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
Η νεαρή μαμή πρωτοστατούσε σε όλη την διάρκεια των εργασιών. Μαρία Αρχογαροπούλα την λέγανε και το όνομα της σώθηκε ίσαμε τις μέρες μας. Λένε πως λίγα χρονιά μετά την αποπεράτωση της μικρής, τότε, εκκλησίας η μαμή παντρεύτηκε ένα νεαρό παπά τον Παύλο Κλαδόπουλο, ο οποίος χειροτονήθηκε ιερέας των Αρχανών στα 1707. Τη ίδια χρονολογία που η Μαρία Αρχογαροπούλα αφιέρωσε και την περίφημη εικόνα «Η Αγία Τριάδα» που φέρει αφιέρωση με την υπογραφή της και φυσικά υπάρχει μέσα στο ναό ακόμα και σήμερα!
Λίγα χρόνια αργότερα προστίθεται το μεσαίο κλίτος, στην εκκλησία αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Στα 1844, σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στον βορινό τοίχο της εκκλησίας, ολοκληρώνεται το κτίσιμο με το τρίτο της κλίτος αφιερωμένο στους Άγιους Πάντες, καθώς κι ένας μικρός γυναικωνίτης. Στην μεγάλη επανάσταση του 1866 η εκκλησία λεηλατήθηκε, κάηκε και αποδείξεις αυτής της θηριωδίας φαίνονται πάνω στο μαυρισμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο που σώθηκε. Στα 1873 ξαναφτιάχτηκε ότι είχε καταστραφεί από έναν τεχνητή των Μιχάλη Αβρονύκτη, από το Μουχτάρο. Το περίφημο τέμπλο που σώζεται μέχρι σήμερα είναι ένα έργο τέχνης μοναδικής αξίας και ομορφιάς. Λένε μάλιστα πως την ίδια περίοδο που ο Αβρονύχτης έφτιαχνε το τέμπλο ένας εργάτης ο Γεώργιος Παχάκης έκοψε τον βάτο στο μέρος που βρέθηκε η εικόνα της Παναγιάς και που για χάρη Της κτίστηκε όλος ο ναός και ύστερα από λίγες ημέρες πέθανε από μια άγνωστη αρρώστια. Ο μύθος, η παράδοση ήθελε νεκρό όποιον ποτέ προσπαθούσε να τον κόψει! Εξ αιτίας μάλιστα αυτού του βάτου η εκκλησία πήρε και το όνομα Βατιανή, όχι και τόσο γνωστό στα μέρες μας αλλά υπαρκτό προσωνύμιο. Τέλος να σημειώσουμε πως η αυλή της χρησιμοποιήθηκε σαν νεκροταφείο περίπου μέχρι τα 1900. Σε μια από τις ταφόπετρες μάλιστα έγραφε : «Παύλου Ιερέως»
Σήμερα η εκκλησία συγκεντρώνει πλήθος κόσμου όχι μόνο την ημέρα της Παναγιάς αλλά καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, μιας και λειτουργεί και εκθεσιακός χώρος πολύτιμων εικόνων, αμφίων και άλλων ιερών σκευών και βιβλίων. Στην περίφημη αυλή της κάπου κοντά στο 1930, τοποθετήθηκε το περίφημο ρολόι της που κτυπά αδιάλειπτα μέχρι σήμερα κάθε μισή ώρα. Δωρίστηκε από Αρχανιώτες που είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική και δεσπόζει, ψηλό, αγέρωχο και μνημείο μιας άλλης εποχής αλλά πάντα νοσταλγικής.
Τούτο το ρολόι ήταν κάτι σαν ύπαρξη για τον μπαμπά μου. Ήταν η προσμονή του, η επαφή του με το χρόνο, η αναμονή του ήχου για τα σκοτάδια των ματιών του. Ήταν η ζωή του για πολλά χρόνια, όπως και τούτη η εκκλησιά που την υπηρέτησε σχεδόν καθημερινά για τριανταπέντε ολόκληρα χρόνια. Σήμερα πάνε έξι μήνες που έφυγες, μπαμπά, και πάλι θυμάμαι όλα όσα σου έλεγα, σου διάβαζα, ζήσαμε:
Θυμάσαι μπαμπά… «Η μέρα που περιμέναμε να κοινωνήσουμε είχε επιτέλους φτάσει. Ξυπνήσαμε πολύ πρωί, δεν έπρεπε όμως να φάμε ή να πιούμε οτιδήποτε. Μόνο να περιμένουμε να γυρίσει από τον φούρνο του κυρ Μανόλη η μάνα! Σήμερα θα τρώγαμε ψητό, ήταν η μέρα του, έλεγε ο πατέρας.. Μια τέτοια γιορτινή μέρα μόνο με κρέας και πλούσιο τραπέζι με όλα τα καλά άρμοζε. Στο τέλος θα τρώγαμε και παγωτό φιστίκι και γρανίτες με λεμόνι και φράουλα που τά ΄χε φέρει η θεία από το ζαχαροπλαστείο του Κιούλπαλη από το Ηράκλειο. Μοσχοβολούσε όλη η γειτονιά. Όλοι θα είχαν μαγειρέψει το ίδιο φαγητό. Θα έρχονταν τα αδέλφια του μπαμπά και τα ξαδέλφια και όλη η οικογένεια θα μαζευόταν το μεσημέρι στο μεγάλο τραπέζι του σαλονιού. Όλο το σπίτι ήταν στολισμένο με τα καλύτερα κεντήματα, και μείς κουβαλούσαμε προσεκτικά το καλό σερβίτσιο και τα ασημένια μαχαιροπήρουνα της προγιαγιάς για να βοηθήσουμε σ ΄όλο αυτό το πανηγύρι που κάθε χρόνο το περιμέναμε με χαρά. Ήταν οι διακοπές του Αυγούστου που ήθελαν όλους τους «ξένους » να επιστρέφουν στο χωριό απ΄ όποιο μακρινό μέρος κι αν βρίσκονταν.
Στη μέση του τραπεζιού ήταν ένα γλαστράκι με βασιλικό και ένα βάζο με ηλιοτρόπια. Άρεσαν πολύ στη μητέρα και σήμερα που ήταν κι η γιορτή της είχαμε φροντίσει ακόμα και για αυτό… Βάλαμε τα καλά μας ρούχα, τα καινούργια πέδιλα και περιμέναμε να πάμε όλοι μαζί στην εκκλησία …
Μύριζε βασιλικό η αυλή της Παναγιάς και ο αέρας έφερνε την μυρωδιά του ψημένου κρέατος από παντού. Η ζέστη αφόρητη, το στομάχι μας διαμαρτύρονταν συνέχεια όμως δεν τολμούσαμε να μιλήσουμε γιατί η απάντηση ήταν γνωστή. Χαζεύαμε το μεγάλο ρολόι στην άκρη της αυλής και τα πέτρινα κεφάλια που στόλιζαν το καμπαναριό και κάθε λεπτό που περνούσε μας έφερνε πιο κοντά στις επιθυμίες μας… Κι όταν πια ο παπάς μας έβαλε το «χρυσό δοντάκι» κι αφού ανταλλάξαμε ευχές για τα Χρόνια πολλά γυρίσαμε σπίτι. Κανένας δεν αντιστεκόταν πια στις μυρωδιές… Ευχές, τσουγκρίσματα, γέλια και μια μεγάλη ικανοποίηση της μάνας. Είχε για μια ακόμη χρονιά όλους τους δικούς της γύρω της.
Φέτος το τραπέζι είναι σχεδόν άδειο. Όμως η γλάστρα με τον βασιλικό θα΄ναι στη μέση μέση. Χρόνια πολλά μαμά!
Χρόνια πολλά σε όλους μας !
Πηγές :
Νίκος Χριστινίδης, Η εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης των Αρχανών, εκδ. Ενορίας Επάνω Αρχανών,1993
Ελένη Μπετεινάκη, Λόγια του αέρα», Ιδιωτική Συλλογή Διηγημάτων, υπό έκδοση
http://zhtunteanagnostes.blogspot.gr/
