Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ
Κάποτε στους βενετσιάνικους και οθωμανικούς καιρούς το μπεντενογυρισμένο νησί προστάτευε τους μέσα από τους απέξω. Μετά, άλλαξαν οι ρόλοι και τα θαλάσσια τείχη προστάτευαν τους απέξω από τους μέσα. Σήμερα πια, αυτές οι άπαρτες πέτρες δεν έχουν κανένα επιτελικό στρατιωτικό ή προληπτικό ρόλο ως σύνορα, ως οροθέσια, ως συμβάσεις. Απλά μένουν εκεί, διαχρονικά ορόσημα και τοπόσημα, ανυπόταχτα από το χρόνο για να θυμίζουν τη ροή της Ιστορίας και τα σημάδια των καιρών. Η 27η Ιουλίου είναι μέρα σημαδιακή από την αρχή του περασμένου αιώνα για την οχυρή νησίδα της Σπιναλόγκας, αφού από την πρώτη μέρα κιόλας του εγκλεισμού, καθιερώθηκε ως προστάτης άγιος των ασθενών.
Μέσα σε κλίμα συγκίνησης και με πρωτοφανή στην ιστορία πλήθη κόσμου που συνέρεαν συνεχώς από την Ελούντα, την Πλάκα και τον Άγ. Νικόλαο, τελέστηκε χοροστατούντος του Σεβ. Μητροπολίτου Πέτρας και Χερρονήσου κ. Γερασίμου, ο εσπερινός του Αγ. Παντελεήμονα, του προστάτη των ασθενών της Σπιναλόγκας. Η γιορτή κάθε χρόνο μέσα σε τούτο τον καθαγιασμένο χώρο, καθίσταται ένα ιστορικό εκκλησιαστικό γεγονός, που υπερβαίνει την τοπική κλίμακα και έχει καταστεί σύμβολο μιας Περιφερειακής και Εθνικής άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ο νέος Μητροπολίτης Πέτρας & Χερρονήσου κ. Γεράσιμος, που τηρεί ευλαβικά την παράδοση του προκατόχου του στη χοροστασία του πανηγυρικού εσπερινού που τελείται κατ’ έτος, αναφέρθηκε μεταξύ άλλων, με έναν συγκινητικό λόγο του, στους διαχρονικούς συμβολισμούς που κουβαλά η νησίδα ενώ στο τέλος τέλεσε μνημόσυνο, μια σπονδή στη μνήμη όλων των μαρτυρησάντων στο συμβολικό βράχο. Για όλους εκείνους που είναι αοράτως παρόντες, για εκείνους που κείτονται μέσα στο χώμα, και που είναι εν νεκροί ελεύθεροι.
Παρότι η μικρή εκκλησία πίσω απ’ τα δυτικά θαλάσσια τείχη, χτίστηκε το 1709 (μόλις 6 χρόνια πριν πέσει η νησίδα στα χέρια των Οθωμανών), μετά από αίτηση των ορθοδόξων κατοίκων του νησιού και την άδεια του Λατίνου Αρχιεπισκόπου, ωστόσο συνδέθηκε άρρηκτα με τους χανσενικούς και την ίδια τη νησίδα τον τελευταίον μισό αιώνα της ζωής της.
Κατά μια αφήγηση του Κωνσταντίνου παπά Εμμ. Μαυρικάκη, «ο παραπάνω ιερέας είχε κάποια διαφορά με κάποιο γαιοκτήμονα, κάτοικο της Σπιναλόγκας. Ο τελευταίος τον οδήγησε στο ανώγειο του κονακιού του. Όταν δε ανέβαινε τη σκάλα, συνοδευόμενος από τον Αγά, πρόσεξε κάτω από τα πόδια του μια πλάκα με το σταυρό και μια επιγραφή από την παλιά εκκλησία. Διασκέλισε το σκαλοπάτι, για να μην πατήσει το Σταυρό που ήταν χαραγμένος πάνω στο σκαλοπάτι. Αφού λογαριάστηκε με τον Αγά, βγήκε από τη Σπιναλόγκα και κατευθύνθηκε προς τη Νεάπολη όπου είχε την έδρα του ο επίσκοπος Τίτος». Σ’ εκείνον ανέφερε την ύπαρξη της επιγραφής.
Ο Επίσκοπος Τίτος έκαμε τις σχετικές ενέργειες και επετράπη στους χριστιανούς που έχτιζαν τη νέα εκκλησία στα ερείπια της παλιάς ομωνύμου να βάλουν στη θέση του σκαλοπατιού μια κοινή πλάκα με τη συγκατάθεση του Αγά, και την παλιά επιγραφή την εντοίχισαν στην πρόσοψη, πάνω από την είσοδο της νέας εκκλησίας όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα». Ο G. Gerola μετέγραψε την επιγραφή διαστάσεων 23Χ27:
ΟΥΤΟΣ Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ/ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΠΑΝ/ΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗ/ΘΗ ΥΠΟ ΕΞΟΔΟΣ ΙΑΚΩΒΟΥ/ ΤΖΥΡΙΤΑ ΕΙΣ ΒΟΗΟΙΑΝ ΤΟΥ/ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΨΘ’ ΜΑΥΩ Θ’.
Η επιγραφή αναφέρει ρητά «οικοδομήθη», συνεπώς η χρονολογία 9 Μαίου 1709 αφορά τα εγκαίνια του ναού. Ωστόσο, τα ερωτηματικά σχετικά με το πόσο εφικτή ήταν η ανέγερσή του μετά το 1700 παραμένουν. Είναι γνωστό ότι τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας υπήρξαν για τη Σπιναλόγκα αφάνταστα δύσκολα επειδή, αρκετά πριν από τον πόλεμο 1714-15, οι τουρκικές αρχές είχαν απαγορεύσει κάθε προμήθεια υλικών και αγαθών από την Κρήτη. Τα οικήματα που κατέρρεαν δεν ήταν δυνατόν να επισκευαστούν, από έλλειψη ασβέστη και ξυλείας. Το έργο της ανέγερσης δεν υπήρξε ασφαλώς εύκολο. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικό ότι ο ναός κτίστηκε επάνω στα ερείπια του κεντρικού συγκροτήματος στρατώνων, το οποίο φαίνεται ότι είχε ήδη καταρρεύσει χωρίς ελπίδα επισκευής, σηματοδοτώντας έτσι την οριστική επικράτηση του ορθοδόξου κρητικού έναντι του βενετικού στοιχείου στην κοινότητα της Σπιναλόγκας.
Κατά την αποκατάσταση του ναού, το 1990-91, αφαιρέθηκαν τα εξωτερικά επιχρίσματα και οι λιθοδομές των όψεων αρμολογήθηκαν και αφέθηκαν εμφανείς. Αντικαταστάθηκαν οι πλάκες στα πλευρικά κλίτη με στέγες, απομακρύνθηκε το νεότερο κωδωνοστάσιο, και τοποθετήθηκαν ξύλινα κουφώματα στη θέση των σιδερένιων, που υπήρχαν προηγουμένως. Αφαιρέθηκαν τα τμήματα του τέμπλου που υπήρχαν στα πλάγια διαμερίσματα, όπου παραμένει μόνον η μικρή υπερύψωση του δαπέδου και τέλος επισκευάστηκαν όλα τα εσωτερικά επιχρίσματα.
Μια περιγραφή του εσωτερικού της εκκλησίας του Αγ. Παντελεήμονος κατά την περίοδο λειτουργίας του λεπροκομείου μας δίνει ο δημοσιογράφος της «Ελευθέρας σκέψεως» το 1928. «Νάτε και την εκκλησία μας, μου λέει ο λεπρός που με ακολουθούσε, όταν περνούσαμε από τη μικρή πλατεϊτσα της Σπιναλόγκας. Μπαίνω μέσα. Πολύέλαιοι πολυτελείας κρέμονται και μεγάλες εικόνες αξίας τη στολίζουν. Τέσσερις σειρές στασίδια παρατηρώ. Ανάμεσα σ’ αυτά βρίσκονται και στασίδια πιο ψηλά και λίγο περιποιημένα… σκαμνιά μπόλικα εδώ κι εκεί. Πολλά απ’ αυτά είναι σημαδεμένα για να γνωρίζονται από τ’ άλλα, με τα αρχικά ψηφία των ονομάτων αυτών που τα χρησιμοποιούν…».
Η μεγάλη μορφή της Σπιναλόγκας ο Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης, γράφει στην αυτοβιογραφία του:
«Η 27η Ιουλίου πλησίαζε και έπρεπε να εορτάσωμεν το Σωματείον (σ. σ. το "Σωματείο Αδελδότητας Χανσενικών Σπιναλόγκας ο Άγ. Παντελεήμων") με τρόπο που να ένοιωθαν τα μέλη τη διαφορά από τα μη μέλη. Μετά το μνημόσυνο και τη σχετική βελτίωση της καθαριότητος, οι μη συγγενείς των αρρώστων επισκέπτες επληθύνοντο. Όμως με επληροφόρησαν εγκαίρως εάν ο καιρός το επέτρεπε αρκετοί χωρικοί από την Ελούντα και το Βρουχά θα ήρχοντο στο πανηγύρι της εκκλησίας μας. Συμφωνήσαμε όλοι να παραγγείλομε στο φούρναρη που έμενε στην Πλάκα να μας ετοιμάσει 220 αρτίδια με τη σφραγίδα του πρόσφορου. Από αυτά, τα 165 θα παρέδιδε σε εμάς, τα δε υπόλοιπα θα έμεναν στη βάρκα το πρωί της εορτής και ένα μικρό κιβώτιον λουκούμια μαζί με ένα μπουκάλι τσίπουρο με τέσσερα ποτηράκια για να προσφερθούν στους επισκέπτας και το προσωπικόν. Μετά την θείαν λειτουργίαν πήγαμε στο προσωρινό γραφείο που ήταν ένα παλαιό τούρκικο κατάστημα στον κεντρικό δρόμο, κάναμε αγιασμό και κατόπιν προσφέραμε μαζί με τις ευχές ένα αρτίδιο στο κάθε μέλος. Αφού τελειώσαμε μαζί με τους επισκέπτας πήγαμε στην αγορά, όπου εντεταλμένοι υπάλληλοι πρόσφεραν στους επισκέπτας μας το λουκούμι, το ποτό και το αρτίδιο. Όλοι έμειναν κατάπληκτοι. Επισκέπται και μη μέλη της αδελφότητας, για την πλήρη, μελετημένη και απίστευτα επιτυχημένη οργάνωση της εορτής. Τόσος ήταν ο ενθουσιασμός που δημοσίως δέχτηκα τα συγχαρητήρια του Διευθυντού και των άλλων υπαλλήλων».
(Τα ιστορικά στοιχεία για το ναό, είναι από τη διδακτορική διατριβή της Μαρίας Αρακαδάκη, «ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑΣ (1571-1715), Συμβολή στη μελέτη των επάκτιων και νησιωτικών οχυρών της Βενετικής Δημοκρατίας»).
