Του Δημήτρη Μιμή
Μόλις εκδόθηκε από τις εκδόσεις «Διόπτρα» με καθυστέρηση εβδομήντα πέντε χρόνων το νέο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη, ‘’ο Ανήφορος’’, έτρεξα να το προμηθευτώ και αμέσως άρχισα το διάβασμα του. Με το πρώτο ξεφύλλισμα που έκανα, μια μεγάλη έκπληξη με περίμενε. Και σ΄ αυτό το νέο βιβλίο, πέρα από τις καλές περιγραφές του και τις ανησυχίες του, ο Νίκος Καζαντζάκης περίτρανα μας μαρτυρά τις καλές σχέσεις που είχε με την ψυχανάλυση της εποχής εκείνης αλλά και τον επηρεασμό του απ΄ αυτή.
Σε παλαιότερο δημοσίευμα μου για τον Καζαντζάκη και την ψυχανάλυση είχα γράψει : «Ο αναγνώστης που έχει μελετήσει Ψυχανάλυση και έχει διαβάσει προσεκτικά τα έργα του Καζαντζάκη θα διαπιστώσει ότι μέσα σ’ αυτά βρίσκεται πληθώρα ψυχαναλυτικών εννοιών που έντεχνα ο συγγραφέας προσαρμόζει στα λογοτεχνικά του κείμενα και είναι άξια μελέτης από επιστήμονες ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών».
Σήμερα, και σ΄ αυτό το βιβλίο του Καζαντζάκη, τον Ανήφορο, διαπιστώνω με μεγάλη μου ευχαρίστηση μια επιτυχή προσαρμογή της ψυχανάλυσης στο έργο. Αυτό τον τοποθετεί χρονικά, για μια ακόμα φορά, ως τον πρώτο Έλληνα λογοτέχνη που έντεχνα ενέπλεξε την ψυχανάλυση στα έργα του. Να σημειώσουμε ότι η επαφή του Καζαντζάκη με την ψυχανάλυση(1) πραγματοποιήθηκε το 1922, τέσσερα χρόνια πριν την επαφή του ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκου(2) το 1926 στο Παρίσι.
Στο κείμενο που ακολουθεί θα σας εκθέσω όλα αυτά σημεία του νέου του βιβλίου που με κάνουν να θεωρώ βεβαιωμένη την επιρροή του Καζαντζάκη από την ψυχανάλυση αλλά και την ομαδική ψυχοθεραπεία που την εποχή εκείνη ήκμαζε στην Ευρώπη.
Στο νέο του βιβλίο «ο Ανήφορος» και συγκεκριμένα από τη σελίδα 46 έως και 50 μας παρουσιάζει μια σκηνή, όπως αυτή αργότερα στο «Αναφορά στον Γκρέκο». Όταν το 1922 βρισκόταν στη Βιέννη, τις παραμονές του χωρισμού του με τη Γαλάτεια, σε σινεμά γνωρίζεται με την Φρίντα και επιθυμεί να συνάψει σχέση μαζί της. Όμως το έκζεμα που παρουσιάζεται στο πρόσωπο του, λόγω των ενδοψυχικών συγκρούσεων, δεν του επιτρέπει την συνέχιση της σχέσης αυτής και να συναντηθεί μαζί της. Επισκεπτόμενος τον ψυχαναλυτή W. Stekel καταλαβαίνει ότι το πρόβλημα του έχει ψυχογενείς αιτίες. Με την παρότρυνση του παύει να την σκέπτεται και όταν αναχωρεί για το Βερολίνο, το έκζεμα εξαφανίζεται.
Στο σημερινό του βιβλίο, τον Ανήφορο, η σκηνή γνωριμίας με την Νοεμή, είναι μια πρώτη ανεπεξέργαστη μορφή του κειμένου που θα ακολουθήσει αργότερα στο έργο του «Αναφορά στον Γκρέκο» όπου και ολοκληρώνεται με άλλο πρόσωπο, την Φρίντα. Στον Ανήφορο διαδραματίζεται έξω από τον Ναό του Σολομώντα στη Ιερουσαλήμ. Στο «Αναφορά στον Γκρέκο» η σκηνή της γνωριμίας διαδραματίζεται μέσα σε κινηματογράφο και σε πάρκο της περιοχής. Στον Ανήφορο όπως αργότερα στο «Αναφορά στον Γκρέκο» κυριαρχεί στη μυθοπλασία του, το ψυχογενές έκζεμα. Το έκζεμα αυτό θα το συναντήσουμε και στον Καπετάν Μιχάλη. Από τη σελίδα 244 έως 250, στον «Ανήφορο» κυριαρχεί η παρουσία του εκζέματος και η αντιμετώπιση του με τη ψυχανάλυση. Η θεραπεία επιτυγχάνεται μέσα από την συγγραφή. Εδώ δηλαδή λειτούργησε ο μηχανισμός άμυνας της μετουσίωσης. Μετουσίωση είναι η διεργασία που περιέγραψε ο Φρόιντ για να αναλύσει ανθρώπινες δραστηριότητες, φαινομενικά άσχετες προς τη σεξουαλικότητα, τα βαθύτερα ελατήρια των οποίων απορρέουν από τη δύναμη της σεξουαλικής ενόρμησης. Ο Φρόιντ περιέγραψε ως δραστηριότητες μετουσίωσης, κυρίως την καλλιτεχνική δραστηριότητα και τις διανοητικές αναζητήσεις. Η ενόρμηση θεωρείται μετουσιωμένη όταν παρεκκλίνει προς νέους μη σεξουαλικούς σκοπούς, στοχεύοντας έτσι σε κοινωνικά καταξιωμένα αντικείμενα, όπως για παράδειγμα τη συγγραφή.
Στη συνέχεια, από τη σελίδα 82 έως και 96, …. Γίνεται μια προσπάθεια από τον συγγραφέα να μας επιδείξει τις γνώσεις του στην ομαδική ψυχοθεραπεία. Αργότερα σε άλλο έργο του, στο «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», ο Καζαντζάκης θα μας παρουσιάσει τις ολοκληρωμένες γνώσεις και ικανότητες του στις θεραπείες αυτές. Στον Ανήφορο, δημιουργεί μια ολιγομελή ομάδα αποτελούμενη από τον γέρο-Σήφακα, συντονιστή της ομάδας, παππού του Κοσμά(Καζαντζάκης) και πατέρα του καπετάν Μιχάλη, τον καπετάν Μάντακα, τον καπετάν Πέτρακα και τον καπετάν Δάσκαλο. Οι υπόλοιποι παρευρισκόμενοι αποτελούν το ακροατήριο. Στο κάλεσμα του, ο γέρο-Σήφακας στη σελίδα 84 του νέου του βιβλίου λέει:….«Είπα λοιπόν: θα κάμω σύναξη, θα κράξω τους παλιούς μου συντρόφους, να τα πούμε! Σαν τ΄ αστάχυα την ώρα του θερισμού είναι τα κεφάλια σας, καπετάνιοι, μετά το σπόρο. Μιλήσετε. Ανοίξτε τις καρδιές, κρασί ήπιατε, ανοίγουν εύκολα, ελάτε, ας ξομολογηθούμε, μωρέ παιδιά! Δε θέλω να πεθάνω σα στραβός. Μίλησε εσύ πρώτος, καπετάν Μάντακα! ……
Μετά από μια διαδικασία εξομολογητική από όλους τους συμμετέχοντες στην ομάδα επέρχεται η κάθαρση, όπου ο γέρο-Σήφακας αφήνει την τελευταία του πνοή ευτυχισμένος.
Σ΄ αυτό, το νέο του βιβλίο ο Καζαντζάκης γίνεται αποκαλυπτικός ως προς τις γνώσεις του στην ψυχανάλυση αλλά και στην ομαδική ψυχοθεραπεία. Χρησιμοποιεί τον όρο «εξομολόγηση» αντί του όρου «ελεύθερος συνειρμός» που χρησιμοποιείται στην ψυχανάλυση προσπαθώντας να δώσει θεραπευτικό χαρακτήρα στην εξομολόγηση, αξιοποιώντας τον τρόπο που οι πρώτοι χριστιανοί εξομολογούνταν μπροστά σ΄ όλους τους αδελφούς. Αυτό θα το πετύχει ολοκληρώνοντας το αργότερα στο «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται». Σ΄ αυτό το βιβλίο, στη σελίδα 176 γράφει: … έτσι έκαναν οι πρώτοι Χριστιανοί: ξομολογούνταν μπροστά σε όλους τους αδερφούς κι έλεγαν τα κρίματά τους: κι έβρισκαν όλοι μαζί το δρόμο της λύτρωσης».
Επίσης ένα άλλο βασικό σημείο που ο Καζαντζάκης ενσωματώνει στον «Ανήφορο», είναι η παρουσία των αντιστάσεων(3) εκ μέρους των συμμετεχόντων που όμως ξεπερνιούνται από τον συντονιστή της ομάδας, τον γέρο-Σήφακα, που είναι μια βασική αρχή στην θεραπευτική διαδικασία.
Στο σημείο αυτό, στο νέο του βιβλίο ο Καζαντζάκης έστησε έντεχνα μια μικρή ψυχοθεραπευτική ομάδα, κάτω από το πρίσμα της ομαδικής εξομολόγησης, όπως αυτός γνώριζε και όπως του επέτρεπε το κείμενό του. Η διαδικασία αυτή της ομαδικής ψυχοθεραπείας ολοκληρώνεται στα έργα του «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» και «Το Συμπόσιον» και πάντοτε με μικρές ομάδες.
(1). Στη Βιέννη, το 1922, λόγω του εκζέματος που εμφανίστηκε στο πρόσωπό του, μετά τη γνωριμία του σε κινηματογράφο της πόλης με τη Φρίντα, επισκέπτεται τον γνωστό ψυχαναλυτή Wilhelm Stekel αφού προηγουμένως είχε επισκεφτεί άλλους γιατρούς διαφορετικών ειδικοτήτων και δε βρήκε θεραπεία. Γρήγορα γοητεύεται από την ψυχανάλυση και την ασπάζεται και αυτό μάς γίνεται γνωστό από τις επιστολές προς την πρώτη γυναίκα του Γαλάτεια, όπου περιγράφει τις επισκέψεις του στον ψυχαναλυτή αλλά και τη μελέτη που πραγματοποίησε σε ψυχαναλυτικά κείμενα του S.Freud και W.Stekel και άλλων επιφανών ψυχαναλυτών. Αργότερα, το 1955 και προς το τέλος της ζωής του θα γνωριστεί με τη Μαρία Βοναπάρτη, ψυχαναλύτρια, μαθήτρια του S.Freud, η οποία μάλιστα θα του δωρίσει έναν ντορβά έργα της όπως αναφέρει η δεύτερη γυναίκα του Ελένη Σαμίου στον "Ασυμβίβαστο", όταν τον επισκέφτηκε στο σπίτι του στην Antibes της νότιας Γαλλίας, του δώρισε ένα ντορβά έργα της τα οποία τον επηρέασαν αρκετά.
από όπου δέχτηκε νέους ψυχαναλυτικούς επηρεασμούς.
(2). Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ποιητής, γοητεύτηκε από το κλίμα των ιδεών της ψυχανάλυσης και οδηγήθηκε σε προσωπική ανάλυση. Το 1935 ξεκίνησε την άσκηση του ψυχαναλυτικού επαγγέλματος. Αργότερα το 1950 μαζί με τη Μαρία Βοναπάρτη(α) και άλλους κάνουν μία απόπειρα να συστήσουν την πρώτη ψυχαναλυτική εταιρία στην Ελλάδα χωρίς η προσπάθεια αυτή να ολοκληρωθεί, όμως αναγνωρίστηκε ως ομάδα εργασίας.
(α). Μαρία Βοναπάρτη. Η Μαρία Βοναπάρτη (1882-1962) είναι η τελευταία απόγονος του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Η Μαρία Βοναπάρτη ενδιαφέρθηκε για την ψυχανάλυση στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Αναλύθηκε από τον Φρόιντ, έγινε φίλος της οικογένειας και μεταφραστής του έργου του. Αψηφά το αριστοκρατικό της περιβάλλον, παντρεύεται τον γιο του βασιλιά Γεώργιο Β΄ της Ελλάδας και επανεμφανίζεται χάρη στη θεραπεία της με τον Φρόιντ. Έγινε πρωτοπόρος της γαλλικής ψυχανάλυσης και έσωσε τη ζωή του Φρόιντ καταβάλλοντας λύτρα στους Ναζί. Στη μεσοπολεμική περίοδο, θέτοντας την περιουσία της και τις σχέσεις της στην υπηρεσία της ψυχανάλυσης, συνέβαλε στη δημιουργία και την ανάπτυξή της στη Γαλλία, αποτελώντας ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας του Παρισιού, χρηματοδοτώντας το Revue Française de Psychanalyse, και παίρνει τη διεύθυνση του πρώτου Ινστιτούτου Ψυχανάλυσης. Προς το τέλος της ζωής του, ο Καζαντζάκης, αναπτύσσει φιλική σχέση με την ψυχαναλύτρια και μαθήτρια του S. Freud, Μαρία Βοναπάρτη, στην οποία αφιέρωσε το βιβλίο του “Τελευταίος Πειρασμός “.
(3). Αντίσταση (Resistance): πράξη ή λόγος που αντιτίθεται στην πρόσβαση προς το ασυνείδητο του αναλυόμενου κατά τη διάρκεια της ψυχαναλυτικής αγωγής.
