Τις μέρες των εορτών, σαν κι αυτές που διερχόμαστε, συνηθίζουμε να δεχόμαστε και να στέλνουμε ευχές για χαρά και ευτυχία. Γενικά οι άνθρωποι θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι και αναζητούμε την ευτυχία παντού και με κάθε τρόπο. Εκείνον που δεν θέλει και δεν επιζητεί την ευτυχία σχεδόν τον θεωρούμε μη κανονικό άνθρωπο ή μαζοχιστή. Η ευτυχία είναι ένα μόνιμο ζητούμενο για όλους τους ανθρώπους από την παιδική ακόμη ηλικία και η αναζήτηση και εξασφάλισή της απασχολεί τον άνθρωπο έτσι, ώστε θα λέγαμε ότι όλες οι πράξεις και ενέργειές του αυτήν έχουν ως τελικό σκοπό τους. Ίσως γι’ αυτό υπάρχουν πολλές λέξεις με τις οποίες εκφράζεται και σημαίνεται η ευτυχία: ευδαιμονία, χαρά, αγαλλίαση, ευφορία, ευφροσύνη, μακαριότητα, ευημερία, ευζωία, ευμάρεια κ.ά., καθεμιά βέβαια με τη δική της εννοιολογική απόχρωση.
Αναζητούμε, λοιπόν, την ευτυχία και ευχόμαστε να έχουμε μια ευτυχισμένη ζωή, δηλαδή μια ζωή χωρίς δυσκολίες και βάσανα, χωρίς δυστυχία (το αντίθετο της λ. ευτυχία). Και τούτο το κάνουμε, επειδή αφενός η ευτυχία πιστεύουμε ότι κάνει τη ζωή αξιοβίωτη και, αφετέρου, γιατί γνωρίζουμε πόσο εύθραυστη είναι η ζωή μας, πόσο ρευστός είναι ο ανθρώπινος βίος και πόσο είμαστε εκτεθειμένοι διαρκώς στις δυσκολίες και στη δυστυχία. Θέλουμε, λοιπόν, με τις ευχές που δίνουμε και παίρνουμε να ξορκίσουμε τη δυστυχία και εξασφαλίσουμε ότι η ζωή μας θα είναι ευτυχισμένη.
Πέραν αυτών, η ευτυχία δεν προσδιορίζεται αντικειμενικά: πρόκειται για μια κατάσταση υποκειμενική, εξαρτώμενη από διάφορους παράγοντες. Η ηλικία, η κοινωνική θέση, το μορφωτικό επίπεδο, η οικονομική κατάσταση, ακόμη και το πολιτικό σύστημα μέσα στο οποίο ζουν οι άνθρωποι επηρεάζουν την αντίληψή τους για το τι είναι ευτυχία. Ένα παιδί π.χ. είναι ευτυχισμένο με διαφορετικά πράγματα από ο, τι ένας μεγαλύτερος σε ηλικία, ένας καλλιεργημένος άνθρωπος θα αντλήσει την ευτυχία από διαφορετικές πηγές σε σχέση με έναν απαίδευτο, ένας θρησκευόμενος επίσης θα έχει διαφορετική άποψη για την ευτυχία από ένα μη θρησκευόμενο κ.,ο.κ. Είναι σαφές ότι η αντίληψη που έχουμε για το τι είναι η ευτυχία καθορίζει και τις πηγές και τα μέσα από όπου θα την αντλήσουμε. Επίσης, είναι εξίσου σαφές ότι η ευτυχία συνδέεται με τον αξιακό μας κόσμο, με το αξιακό μας σύστημα, δηλαδή με τον τρόπο που ιεραρχούμε τις ανάγκες και τις αξίες μας. Αν οι αξίες μας είναι ιεραρχημένες με τρόπο τέτοιο, ώστε στην κορυφή της αξιακής πυραμίδας (πρόκειται για την πυραμίδα του εκπροσώπου της Ανθρωπιστικής Ψυχολογίας Άμπραχαμ Μάσλοου) να βρίσκονται οι υψηλές αξίες της αγάπης, του σεβασμού, της αυτοπραγμάτωσης, της παιδείας κλπ, τότε η ευτυχία θα αναζητηθεί ακριβώς στην πραγμάτωση αυτών των αξιών. Αν, αντίθετα, στην κορυφή της αξιακής πυραμίδας τοποθετηθούν οι υλικές απολαύσεις, το χρήμα, η δημοσιότητα κλπ, τότε η ευτυχία θα είναι αποτέλεσμα της κατάκτησής τους. Το ζήτημα, λοιπόν, είναι πώς θα ιεραρχήσουμε τις αξίες μας. Ήδη ο Πλάτων είχε διακρίνει τρία μέρη στην ψυχή, δηλαδή στον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ανθρώπου: το κατώτερο (το αποκαλούσε «αλόγιστον ή επιθυμητικόν»), που επιδιώκει την εκπλήρωση των βασικών αναγκών (φαγητό, ποτό, έρωτας), το «θυμοειδές» που αναφέρεται στα συναισθήματα (το θυμοειδές τιθασεύει το επιθυμητικόν), ενώ και τα δυο αυτά μαζί υποτάσσονται στο «λογιστικόν» ή «ηγεμονικόν», δηλαδή στο ανώτερο μέρος της ψυχής, τον νου. Όταν τα άλλα δυο στοιχεία αρπάξουν την εξουσία από το «λογιστικόν», τότε χάνεται η αρμονία της ψυχής και επέρχεται η σύγχυση και η δυσαρμονία στη ζωή του ανθρώπου. Την ίδια περίπου διαίρεση κάνει και ο Αριστοτέλης. Πίσω από αυτή τη διαίρεση βλέπει κανείς την προσπάθεια να ιεραρχηθούν οι αξίες και οι άνθρωποι να κάμουν τις ανάλογες επιλογές που θα τους εξασφαλίσουν την ευτυχία.
Όλα αυτά, βέβαια, ακούγονται ίσως πολύ θεωρητικά - και σε ένα βαθμό είναι- διότι η καθημερινή ζωή δείχνει ότι ο άνθρωπος, ως αυτόνομη και ελεύθερη προσωπικότητα, δεν είναι εύκολο να ενταχθεί σε ένα «κλειστό» ηθικό σύστημα, που του υποδεικνύει ή του επιβάλλει τον τρόπο και τα μέσα που θα τον κάνουν ευτυχισμένο. Κάτι τέτοιο εξαρχής αναιρεί την ίδια την έννοια της ευτυχίας. Η ευτυχία και τα μέσα που θα την χαρίσουν στον άνθρωπο είναι θέμα ελεύθερης επιλογής κι ακριβώς στο σημείο αυτό υπάρχει το σημείο σύγκρουσης μεταξύ των ηθικών συστημάτων που υπόσχονται την ευτυχία και της ελευθερίας του ήθους. Αληθινά ευτυχισμένος είναι ο άνθρωπος που επιλέγει ο ίδιος τους τρόπους που του χαρίζουν την ευτυχία. Αλλά και αυτή η ελεύθερη επιλογή γίνεται στη βάση των αξιών. Υπάρχουν «αξίες» που υποδουλώνουν, οπότε η ελευθερία αυτοκαταργείται (ένας που διακατέχεται από ένα πάθος, π.χ. το αλκοόλ, δεν επιλέγει ελεύθερα) και αξίες που ελευθερώνουν (η πνευματική καλλιέργεια π.χ. ελευθερώνει από δεισιδαιμονίες και προλήψεις, ακόμη και από τα πάθη).
Στην ανθρώπινη ιστορία συναντούμε πολλές και διαφορετικές απόψεις και στάσεις έναντι της ευτυχίας και του τρόπου με τον οποίο προσδιορίζεται ο ευτυχισμένος άνθρωπος. Από τον Ηρόδοτο γνωρίζουμε, π.χ., την ιστορία του Κροίσου και του Σόλωνα. Ο Κροίσος θεωρούσε ως ευτυχισμένο τον πολύ πλούσιο άνθρωπο, ο Σόλων όμως του έφερε δυο παραδείγματα μη πλούσιων αλλά ευτυχισμένων ανθρώπων: του Τέλλου του Αθηναίου, που είχε μια ωραία οικογένεια και πέθανε πολεμώντας για την πατρίδα του, και του Κλέοβι και του Βίτωνα που φέρθηκαν με σεβασμό στη μητέρα τους και στους θεούς. Τόσο ο Τέλλος όσο και τα δυο αδέλφια πέθαναν ευτυχισμένοι, δείχνοντας σεβασμό σε υψηλές για την εποχή τους αξίες: την οικογένεια, την πατρίδα, τους θεούς. Δυο εντελώς διαφορετικές εκδοχές της ευτυχίας. Στην ιστορία, επίσης, συναντούμε περιπτώσεις ανθρώπων που προτίμησαν να πεθάνουν παρά να προδώσουν τις αξίες τους ή να θυσιάσουν την ελευθερία τους. Όσοι πέθαναν για την πατρίδα στην επανάσταση του 21, οι Νεομάρτυρες της Τουρκοκρατίας, όσοι πήγαν χαμογελώντας στον πόλεμο κατά των Ιταλών και σκοτώθηκαν πολεμώντας, όσοι θυσιάστηκαν σε κοινωνικούς αγώνες, όλοι αυτοί υπηρέτησαν όχι την κοιλιά και το στομάχι τους αλλά τις υψηλές αξίες της ζωής. Αυτό ήταν η ευτυχία γι’ αυτούς.
Είπαμε στην αρχή του κειμένου ότι η έννοια της ευτυχίας είναι υποκειμενική. Αυτό το έχουν αντιληφθεί μεγάλοι στοχαστές και φιλόσοφοι, που προσπάθησαν να προσδιορίσουν την έννοιά της αντικειμενικά. Ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, προσπάθησε στο έργο του «Ηθικά Νικομάχεια»να προσδιορίσει την ευτυχία, συνδέοντάς την με την αρετή: ευτυχισμένος είναι ο άνθρωπος που έχει κατακτήσει την αρετή, την οποία ο μεγάλος φιλόσοφος χαρακτηρίζει ως «μεσότητα». Θα έλεγα ότι ολόκληρη η αρχαία ελληνική φιλοσοφία αποβλέπει στο πώς θα αποκτήσει ο άνθρωπος την αρετή, διότι αποκτώντας την θα ζήσει ευτυχισμένος. Εκείνος όμως που έχει προσδιορίσει με σαφήνεια ποιος είναι ο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι ο Χριστός στην «Επί του όρους ομιλία» Του (Ματθ. κεφ. 5, στ. 3-12). Ευτυχισμένοι (μακάριοι) άνθρωποι, σύμφωνα με τη διδασκαλία του Χριστού, είναι οι ταπεινοί ενώπιον του Θεού, είναι όσοι θλίβονται επειδή έχουν συναίσθηση των άστοχων πράξεών τους, είναι οι πράοι, είναι όσοι επιδιώκουν με όλες τους τις δυνάμεις την επικράτηση της δικαιοσύνης, όσοι είναι ελεήμονες, όσοι έχουν καθαρό εσωτερικό κόσμο, όσοι αγωνίζονται για την ειρήνη και όσοι διώκονται για την επικράτηση του θελήματος του Θεού. Ταπείνωση, αυτογνωσία, πραότητα, δικαιοσύνη, αγάπη, εσωτερική καθαρότητα, ειρήνη, αγώνας για την επικράτηση του δικαίου: αυτές είναι οι αξίες που όταν τις πραγματώσουμε στη ζωή, μας κάνουν ευτυχισμένους. Αν στοχαστεί κανείς πάνω στους «μακαρισμούς» (όπως λέγονται επειδή ξεκινούν με τη λέξη «μακάριοι»), θα διαπιστώσει ότι πρόκειται πλέον για έναν αντικειμενικό θα λέγαμε προσδιορισμό της ευτυχίας (παρενθετικά να πω εδώ ότι στα Ευαγγέλια προτιμάται η λέξη «χαρά» αντί της λέξης «ευτυχία», επειδή η λέξη αυτή ενέχει μέσα της τη λ. «τύχη» που δεν είναι αποδεκτή από έναν που πιστεύει στην πρόνοια του Θεού).
Η ευτυχία είναι βίωμα, εμπειρία, δεν είναι θεωρία: ζούμε ευτυχισμένοι, δεν έχουμε την ευτυχία απλώς θεωρητικά στο μυαλό μας. Γι’ αυτό η έννοια της ευτυχίας σχετίζεται πάντα με τον συνάνθρωπο: η ευτυχία είναι σχέση με τον άλλο άνθρωπο, με τον συνάνθρωπο, αλλά και με τον κόσμο, με τα πράγματα. Η ευτυχία εξαρτάται από την ποιότητα αυτής της σχέσης. Κι έχει ποιότητα η σχέση μας, όταν πρυτανεύουν οι μεγάλες αξίες της ζωής, όπως αυτές για τις οποίες μίλησε ο Χριστός στην «Επί του όρους ομιλία» Του. Πόσο μας επηρεάζουν σήμερα αυτές οι αξίες; Κρίσιμο ερώτημα. Όσα βλέπουμε σήμερα άλλα δείχνουν. Κάτι λείπει από τον σημερινό άνθρωπο, που έχει τα πάντα και όμως τρέχει στους ψυχολόγους και τους ψυχιάτρους, προσπαθώντας όχι τόσο να βρει την ευτυχία, αλλά να ξεφύγει από τη δυστυχία. Λείπει η ποιότητα των σχέσεων, λείπει το νόημα της ζωής, που το βρίσκει κανείς μόνο αν έχει προσανατολίσει τη ζωή του προς κάτι υψηλό, προς ό, τι τον πάει πιο πέρα από τη φθορά, προς ό,τι του ανοίγει το δρόμο προς την αγάπη, την αγάπη όχι θεωρητικά, αλλά έμπρακτα.
Φωτογραφία από Daniel Reche από το Pixabay
