Του Θανάση Γιαπιτζάκη
Θα μπορούσε να θεωρείται ένα από τα Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου, εάν είχε κάποιο εξωτερικό θαυμαστό κτιριακό σχήμα. Αντίθετα με τον συμπολίτη της τον Φάρο της Αλεξάνδρειας, η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας έμεινε πιο πολύ σαν κορυφαία ανάμνηση κι αναφορά στον Νου της Ανθρωπότητας, παρά σαν μια εικόνα.
H πρόσφατη χρονική συγκυρία της μεταφοράς των βιβλίων της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος στο Φαληρικό Δέλτα, εκεί που διασταυρώνεται η Λεωφόρος Συγγρού με την παραλιακή Λεωφόρο Ποσειδώνος, μας δίνει την ευκαιρία να αναφερθούμε στα βιβλία - που έτσι βρέθηκαν δίπλα στη θάλασσα, όπως ήταν και τότε στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Μας δίνει την ευκαιρία να μάθουμε για τη μοναδικότητα της Βιβλιοθήκης εκείνης και για τον αφανισμό της.
Μιας και αναφέρθηκε το Φαληρικό Δέλτα, όλα τα θαυμαστά ξεκίνησαν από τον κυβερνήτη της Αθήνας στα χρόνια μετά τον Μέγα Αλέξανδρο, που λεγόταν Δημήτριος Φαληρέας. Πολιτικός και φιλόσοφος, μαθητής κι αυτός του Αριστοτέλη. Ο πολιτικός του βίος χαρακτηρίζεται από κάποιο τυχοδιωκτισμό, καθώς άλλαζε με μεγάλη ευκολία στρατόπεδα - από τους αντιμακεδονικούς και τους δημοκρατικούς μεταπήδησε στους ολιγαρχικούς. Με την εύνοια του Κάσσανδρου έγινε κυβερνήτης των Αθηνών για δέκα ολόκληρα χρόνια. Όπως μαρτυρεί όμως ο Κικέρων, ο Δημήτριος Φαληρέας υποστήριζε αποφασιστικά τα πολιτιστικά δρώμενα της Αθήνας και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στους Αθηναίους. Η αθηναϊκή του ζωή τελείωσε όταν ένας άλλος Δημήτριος, ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, κατέλαβε την Αθήνα. Ο Φαληρέας τότε κατέφυγε στην Αλεξάνδρεια και εντάχθηκε στο άμεσο περιβάλλον του Πτολεμαίου, του παιδικού φίλου και στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που είχε μαθητεύσει μαζί του στον Αριστοτέλη και που τώρα είχε στην επικράτειά του την Αίγυπτο και τη Λιβύη. Η συμβολή του Φαληρέα στην οργάνωση και τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, σύμφωνα τις διασωθείσες πηγές, υπήρξε καθοριστική. Ήταν, δηλαδή, ο άνθρωπος που ανέλαβε να υλοποιήσει τις επιθυμίες του Πτολεμαίου.
Δεν αναφέρεται σαν προϊστάμενος της Βιβλιοθήκης. Ήταν όμως αυτός που κατέβασε τη μεγάλη ιδέα να γίνει η Βιβλιοθήκη αυτή μοναδική στον Κόσμο σε όλους τους αιώνες. Δεν θα ήταν μια Βιβλιοθήκη με βιβλία, αλλά μια Βιβλιοθήκη που θα έβγαζε νέα βιβλία. Η ιδέα αυτή είχε δύο σκέλη: Πρώτα ο τρόπος που θα δημιουργηθεί. Οι μέθοδοι που χρησιμοποίησε, προκειμένου να πετύχει τον σκοπό του, ήταν σίγουρα πρωτοφανείς. Έβαλε τον Πτολεμαίο να συντάξει μια επιστολή «προς όλους τους ηγεμόνες του Κόσμου», ζητώντας να δανειστεί τα βιβλία τους.
Όταν, για παράδειγμα, οι Αθηναίοι του έστειλαν τα κείμενα του Ευριπίδη, του Αισχύλου και του Σοφοκλή, εκείνος τα αντέγραψε και επέστρεψε πίσω τα αντίγραφα, κρατώντας τα πρωτότυπα για τη Βιβλιοθήκη. Επίσης, όλα τα πλοία που ελλιμενίζονταν στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας, ήταν υποχρεωμένα να υποστούν έρευνα, όχι για λαθρεμπόριο, αλλά για τα αρχεία τους, που αντιγράφονταν και παραδίδονταν πίσω στους κατόχους τους, αν το επιθυμούσαν. Αυτές οι ανορθόδοξες μέθοδοι, στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύουν τον πρώτο συστηματικό τρόπο συλλογής έργων. Ήταν πρόταση του Φαληρέα να γίνει η Μετάφραση των Εβδομήκοντα, δηλαδή η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά, με αφορμή τους ελληνίζοντες Εβραίους της Αλεξάνδρειας.
Το δεύτερο σκέλος της ιδέας ήταν, δίπλα στη συσσωρευμένη γνώση, να δημιουργηθεί ένα Κέντρο Ερευνών, όπου θα προωθούσαν σε νέους ορίζοντες αυτή τη γνώση. Δημιούργησε, λοιπόν σαν σκέλος της Βιβλιοθήκης το Μουσείο, όπως το είπε, αφιερωμένο στις Εννέα Μούσες και στην Τέχνη ή στην Επιστήμη της κάθε μιας. Αυτός ο καινούργιος χώρος διαφοροποιεί την περίφημη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας από όλες τις άλλες Βιβλιοθήκες του Κόσμου, προγενέστερες και μεταγενέστερες. Λόγω του Μουσείου, υπήρξε στην Βιβλιοθήκη - ως αποτέλεσμα - η άνθηση των επιστημών. Οι Αλεξανδρινοί μαθηματικοί εργάστηκαν ιδιαίτερα πάνω στη Γεωμετρία, αλλά γνωρίζουμε ότι έγιναν συγκεκριμένες έρευνες πάνω στη Θεωρία των Αριθμών. Άλλωστε οι Αριθμοί, από την εποχή του Πυθαγόρα και εντεύθεν, ήταν ένα θέμα που συνήρπαζε. Ο Ερατοσθένης ο βιβλιοθηκάριος, ο Ευκλείδης, ο Εύδοξος ο Κνίδιος, ο Πάππος, ο Θέων και η κόρη του Υπατία (που βρήκε την ελλειπτική τροχιά της Γης γύρω από τον Ήλιο, γι’ αυτό έχουμε χειμώνα και καλοκαίρι) ήταν μερικοί απ’ αυτούς.
Για τους Αλεξανδρινούς αστρονόμους η Αστρονομία δεν ήταν απλά μια παρατήρηση ή μια καταγραφή των άστρων, όπως γινόταν πριν, από την Αίγυπτο ή από τη Βαβυλώνα. Τώρα, για τους Έλληνες επιστήμονες, ήταν η προβολή της τρισδιάστατης Γεωμετρίας στο χρόνο. Οι κινήσεις των άστρων και του ήλιου ήταν ουσιαστικές για τον καθορισμό και για τη χαρτογράφηση των ορίων περιοχών. Έγινε έτσι ζωτικής σημασίας η χρήση των ουράνιων κινήσεων για τη ναυσιπλοΐα, αφού ήταν κέντρο εξαγωγής παπύρου και σιτηρών για όλες τις περιοχές της Μεσογείου και η συντόμευση των ταξιδιών ήταν απαραίτητη. Οι προγενέστεροι αστρονόμοι είχαν επικεντρωθεί στα θεωρητικά μοντέλα του Σύμπαντος. Οι Αλεξανδρινοί ήταν εκείνοι που προχώρησαν σε λεπτομερείς παρατηρήσεις και σε μαθηματικά συστήματα, που μετέτρεψαν την Αστρονομία σε εφαρμοσμένη επιστήμη.
0 Ερατοσθένης, επίσης, υπολόγισε την περιφέρεια της Γης με σχετική ακρίβεια και προχώρησε στην υπόθεση πως όλες οι θάλασσες επικοινωνούν μεταξύ τους. Στη συνέχεια, υπέθεσε πως είναι δυνατός ο περίπλους της Αφρικής και ισχυρίστηκε ότι είναι δυνατόν να φτάσει κανείς στις Ινδίες πλέοντας δυτικά από τις Ηράκλειες Στήλες! Αυτό έμαθε πολύ αργότερα στη Χίο ο Κολόμβος από Έλληνες εμπόρους και στον θαλάσσιο δρόμο του ανακάλυψε την Αμερική. Ο Ίππαρχος, με τη σειρά του, επινόησε το μήκος και το πλάτος, εισάγοντας το σύστημα διαίρεσης του κύκλου σε 360 μοίρες, υπολόγισε τη διάρκεια του έτους με ακρίβεια της τάξης των 6 λεπτών και προχώρησε στην υπόθεση πως τα άστρα γεννιούνται και πεθαίνουν. Τέλος, ο Αρίσταρχος ο Σάμιος εφάρμοσε την αλεξανδρινή Τριγωνομετρία για να εκτιμήσει την απόσταση και το μέγεθος του ήλιου και της σελήνης, ενώ ταυτόχρονα διατύπωσε τη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος, που γι’ αυτήν κατηγορήθηκε σφοδρά. Τριακόσια χρόνια αργότερα, έγινε μαθηματική επεξεργασία στο σύστημα των επικυκλίων, για να υποστηριχθεί το γεωκεντρικό σύστημα του Αριστοτέλη, που επιβίωσε σαν δόγμα στα μεσαιωνικά χρόνια.
Οι Αλεξανδρινοί γεωμέτρες επεξεργάστηκαν τις αρχές που έθεσαν οι προγενέστεροι Έλληνες μαθηματικοί με νέα στοιχεία, τα οποία άντλησαν από τις βαβυλωνιακές και τις αιγυπτιακές πηγές γνώσης. Λέγεται πως ο Δημήτριος ο Φαληρέας προσκάλεσε τον Ευκλείδη να διδάξει στην Αλεξάνδρεια, που το έργο του «Στοιχεία» υπήρξε η βάση της γεωμετρίας επί σειρά αιώνων. Ο Αρχιμήδης, ένας από τους πρώτους σχολαστικούς που συνδέονταν με την Αλεξάνδρεια, εφάρμοσε τις αστρονομικές και γεωμετρικές θεωρίες στην κίνηση μηχανικών συσκευών. Ανάμεσα στις εφευρέσεις του κατατάσσονται ο μοχλός και ο κοχλίας, ενώ διατύπωσε και την αρχή της άνωσης. Η υδραυλική, με τη σειρά της, είναι μια επιστήμη που γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, πάνω στη βάση των «Πνευματικών» του Ήρωνα και γνώρισε μεγαλειώδη ανάπτυξη, δυστυχώς χωρίς εκτεταμένες εφαρμογές.
Οι Αλεξανδρινοί ανέπτυξαν, επίσης, την επιστήμη της ανατομίας, καθώς είχαν το πλεονέκτημα της μελέτης πολλών ειδών από το ζωολογικό πάρκο που βρισκόταν σύμφωνα με τις περιγραφές κοντά στη Βιβλιοθήκη, αλλά και παρατήρησης των μεθόδων ταρίχευσης, σύμφωνα με τα ταφικά έθιμα της Αιγύπτου. Ο Ηρόφιλος, πρώτος, διαχώρισε τα νεύρα και τον εγκέφαλο ως ενιαίο σύστημα, καθόρισε τη λειτουργία της καρδιάς, την κυκλοφορία του αίματος και πιθανώς άλλα ανατομικά χαρακτηριστικά. Ο διάδοχός του Ερασίστρατος συγκεντρώθηκε στο πεπτικό σύστημα και στα αποτελέσματα της διατροφής και διατύπωσε τη θεωρία πως η διατροφή, τα νεύρα και ο εγκέφαλος επιδρούν στις νοητικές ασθένειες. Ο Γαληνός διεξήγαγε εκτενείς ιατρικές έρευνες, που τις συνέθεσε σε δεκαπέντε βιβλία.
Αυτό το λαμπρό επίτευγμα του πολιτισμού δεν έμελλε να επιβιώσει. Η πρώτη μεγάλη καταστροφή έρχεται με την πολιορκία του Ιουλίου Καίσαρα στο Βρουχείον από τον Αχίλα. Θέλοντας να εμποδίσει τον αντίπαλό του από την ελεύθερη είσοδο στο λιμάνι, ο Ιούλιος Καίσαρ έκαψε το ρωμαϊκό του στόλο, αποτελούμενο από εβδομηνταδύο πλοία, μαζί με εκείνα που κατασκευάζονταν στα ναυπηγεία. Η φωτιά μεταδόθηκε στην ξηρά και κάηκαν τα δύο τρίτα της Βιβλιοθήκης, που τότε ήταν στην άκρη του Βρουχείου. Το Μουσείο δεν έπαθε τίποτα. To γεγονός πιστοποιούν ο Σενέκας και ο Πλούταρχος. Μετά, ο Μάρκος Αντώνιος χάρισε στην Κλεοπάτρα τις περγαμηνές της Περγάμου κι έτσι εμπλούτισε την νέα Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, που είχε στεγαστεί στο Σεράπειον.
Τέσσερεις αιώνες αργότερα, το 391 μετά τη βίαιη αναχρονολόγησή μας, με παρακίνηση του πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόφιλου, καταστράφηκε ο ναός του Σέραπι και μαζί του και η Βιβλιοθήκη που ήταν μέσα. Αποκορύφωμα του διατάγματος του πρώτου χριστιανού αυτοκράτορα Θεοδοσίου (του «Μεγάλου» όπως το είπαν οι χριστιανοί) και σε μια περίοδο που ήδη αρκετά ιερά καταστράφηκαν από την ανερχόμενη χριστιανική εξουσία. Υπάρχει σε οπτικό μοντάζ, βήμα βήμα η καταστροφή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας από τους χριστιανούς, στην ταινία «Αγορά» («Agora» 2009) που δείχνει την επιβεβαιωμένη πια σχετική άποψη του ιστορικού Έντουαρντ Γκίμπον, του Γίββωνα. Έτσι, καταλαβαίνουμε γιατί από τις ενενήντα τραγωδίες του Αισχύλου σώζονται μόνο επτά ή γιατί στο Μουσείο υπάρχουν τα τεκμήρια μιας μεγάλης καταστροφής.
Στον αντίποδα, οι χριστιανοί διέδωσαν ότι οι πολύ μετέπειτα κατακτητές μουσουλμάνοι Άραβες το 642 (με το σκεπτικό ότι «Αν περιέχουν αυτά τα χειρόγραφα ό,τι και το Κοράνιο, είναι περιττά. Αν περιέχουν πράγματα αντίθετα, τότε είναι επιζήμια») έριξαν στην πυρά τους παπύρους και τις περγαμηνές - καύσιμη ύλη για τα τετρακόσια λουτρά της πόλης. Άλλοι όμως λένε ότι ελάχιστα είναι εκείνα που καταστράφηκαν ή πραγματικά χάθηκαν. Μεγάλο όγκο των αρχαίων αυτών βιβλίων αναφέρουν ότι τον έχουν το Βατικανό, ο Λευκός Οίκος, το Άγιο Όρος. Λένε επίσης ότι πολλά ακόμη φυλάσσονται στην Ελβετία, στη Ρωσία, στη Συρία, στο Θιβέτ, στη Χιλή, στην Αργεντινή.
Ό,τι και να συνέβη τότε, στις δικιές μας μέρες εκεί στην Αλεξάνδρεια υψώνεται ένα πελώριο μοντέρνο κτίσμα σε σχήμα γερμένου ήλιου που βγαίνει απ’ τα νερά. Είναι η νέα Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Έχει το ίδιο όνομα, αλλά γραμμένο στα ρωμαϊκά: «Bibliotheca Alexandrina». Μέσα της υπάρχουν τεράστιοι χώροι ανάγνωσης, διαλέξεων, εκδηλώσεων, κλπ, αλλά είναι μια ακόμα Βιβλιοθήκη του Κόσμου με βιβλία. Καμιά σχέση με την αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας που, όπως είπαμε, μέσα της είχε το Μουσείο, δηλαδή το Κέντρο Ερευνών - που μελετούσε κι έβγαζε νέα βιβλία. Το μόνο κοινό που έχουνε είναι ο Δημήτριος Φαληρέας, ο δημιουργός εκείνου του αξέχαστου ιστορικού θαύματος, που το άγαλμά του βρίσκεται στην τωρινή είσοδο, σαν ταυτότητα και του νέου οικοδομήματος.
