Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ
Το ασημοκάρφωτο ξίφος του Έκτορα, πέρασε ως δώρο στα χέρια του Αίαντα από τον ίδιο το γιο του Πριάμου, μετά την ισοπαλία της μονομαχίας με το δεύτερο των Αχαιών, κάτω απ' τα τείχη του Ιλίου, γράφει ο Όμηρος. Κι εκείνος αργότερα, μην αντέχοντας την προσβολή που του έγινε από τους Ατρείδες με το να δώσουν τα όπλα του Αχιλλέα στον Οδυσσέα, έπεσε πάνω του και αυτοκτόνησε. Χρόνια μετά (1) πηγαίνοντας ο Θησέας στη Σαλαμίνα, το πήρε και το κουβάλησε μαζί του στην Κρήτη για να σκοτώσει το ανθρωπόμορφο τέρας, «τον άνθρωπο με την κεφαλή ταύρου ή, όπως τον θέλει ο Δάντης τον ταύρο με την κεφαλή ανθρώπου» (2) στους ανήλιαγους λαβύρινθους του παλατιού του Μίνωα. Όμως ο παράφορος έρωτας της Αριάδνης στο νεαρό αρχοντόπουλο της Αθήνας, τον έκανε να το ξεχάσει επιστρέφοντας στην πατρίδα του, μέσα σε κάποιο κρατήρα στην αυλή του παλατιού. Όπως ξέχασε να αλλάξει και τα μαύρα πανιά που κόστισαν τη ζωή στο γέρο πατέρα του Αιγέα.
Το ασημοκάρφωτο ξίφος, το ανέσκαψε το 1903 ο ονειροπόλος βρετανός σερ Άρθουρ Έβανς και έμενε με τους άλλους θησαυρούς του Μίνωα να βοά με τους συμβολισμούς του, στην κρήσσα γη στην καρδιά της Μεσογείου. Ώσπου στα 1984, στις 12 Μαΐου, το ξίφος πέρασε, ως ανεκτίμητο και συμβολικό δώρο, στα χέρια ενός άλλου μεγάλου τυφλού αοιδού των γραμμάτων του 20ου αιώνα, που το πανεπιστήμιο Κρήτης τιμούσε: Ο μεγάλος αργεντινός λογοτέχνης, δοκιμιογράφος, φιλόσοφος και ποιητής Χόρχε Λουίς Μπόρχες, επέστρεφε για να τιμηθεί στην κοιτίδα του δυτικού κόσμου, από το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της Κρήτης, που στην πιο κορυφαία στιγμή του, τον ανακήρυττε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής. Έκτοτε ο Μπόρχες, μέχρι που πέθανε το 1986, είχε πάντα μαζί του το ξίφος του Έκτορα και του Θησέα, που σήμερα εκτίθεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Μπουένος Άιρες…
Ασφαλώς και θα ήταν …παράδοξο, για τους μυημένους στο ατέρμονο σύμπαν της Μπορχεσιανής λογοτεχνίας, μια επετειακή τιμητική αναφορά στη βράβευση του μεγάλου αργεντινού συγγραφέα από το Π.Κ. (ίσως η μοναδική από τότε…) να μην αρχίζει και να τελειώνει, με μια …μισοφανταστική ιστορία, και εικασία!
Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες φτάνει για δεύτερη φορά στην Κρήτη τον Μάιο του 1984. Είχε προηγηθεί η επίσκεψή του στο νησί κατά την δεκαετία του '70, αλλά το 1984 έρχεται στο Ρέθυμνο για να ανακηρυχτεί επίτιμος διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής. Και αναπόφευκτα, μετά τη σεμνή τελετή που έγινε στο ωδείο Ρεθύμνης, ζήτησε να τον οδηγήσουν, τυφλός όντας τα τελευταία 30 χρόνια, που αλλού, στην Κνωσό.
«Τον οδηγήσαμε ακριβώς στο σημείο, από όπου φαντάσθηκε ότι ξεκίνησε. Οι πέτρες έκαιγαν στα ερείπια, καθώς ο ήλιος τώρα τρύπωνε παντού σε ένα μεθοδικά ακάλυπτο παρελθόν. Κοιτάζαμε χωρίς να βλέπουμε. Εδώ θα ήταν ο λαβύρινθος εκείνος μονολογούσε χαμένος σε σκέψεις που δεν είχε διαφθείρει το φως. Εδώ θα ήταν απολύτως σκοτεινά όπως τώρα, έλεγε, το βλέπω, ενώ με θόρυβο τα τζιτζίκια ακόνιζαν τα κέρατα του ταύρου. Θα προχώρησε προς την έξοδο με το χέρι σφιγμένο σε κουβάρι που η άκρη του δεν φαινόταν ούτε τώρα αν υπήρχε. Γιατί τον χάσαμε από τα μάτια μας σε μια στιγμή όπως μας στράβωσε ο ήλιος σε μυθικό καθρέφτη φυγαδεύοντας το πραγματικό είδωλο ενός ανύπαρκτου κόσμου». (3)
Πριν λίγες ώρες ο αναπλ. καθηγητής Νάσος Βαγενάς μίλησε για το έργο του τιμώμενου με θέμα «ο Μπόρχες και ο λαβύρινθος της ειρωνείας». Σε ένα σύντομο μεστό και συγκλονιστικό του λόγο στα αγγλικά, ο Μπόρχες απάντησε ότι «…ο Οδυσσέας έκανε δέκα χρόνια να γυρίσει στην Ιθάκη. Εγώ θα έλεγα ότι επιστρέφω στην Κρήτη, επιστρέφω στην Ελλάδα, είκοσι πέντε αιώνες έπειτα από τότε που όλα άρχισαν εδώ· εδώ όπου ανέβλυσαν ο στοχασμός, η διαλεκτική, η ποίηση, η φιλοσοφία, όλα. Και γυρίζω έπειτα από τόσους αιώνες για να σας ευχαριστήσω όλους.
…θυμάμαι που ρωτούσα τον πατέρα μου τι σημαίνουν οι λέξεις Μεγάλη Ελλάδα. Και αυτός μου έλεγε πως σημαίνουν τη Νότια Ιταλία και τη Σικελία, κι έπειτα μονολογώντας συνέχιζε: «ίσως Μεγάλη Ελλάδα να είναι ο κόσμος ολόκληρος».
…Και τώρα μπορείτε να διαλέξετε. Μπορείτε να με θεωρήσετε ως έναν εξόριστο έλληνα στην Νότιο Αμερική, που επιστρέφει στην πατρίδα του, ή να πείτε ότι ήμουν πάντα στην Ελλάδα, εννοώ πνευματικά όχι σωματικά. Λοιπόν, μπορείτε να διαλέξετε. Όμως αυτό που θα ήθελα να καταλάβετε, και ξέρω ότι το καταλαβαίνετε ή μάλλον ότι το αισθάνεστε, είναι ότι νοιώθω ευτυχισμένος εδώ, πολύ ευτυχισμένος που βρίσκομαι στην Ελλάδα, και θα βρίσκομαι για πάντα εδώ, ακόμα και όταν το σώμα μου θα απουσιάζει». (4)
Σε αυτή την ιστορική και ύψιστη στιγμή του, το Πανεπιστήμιο Κρήτης, αναγνωρίζοντας τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες, άνδρα σοφό και επιφανή που είχε ερευνήσει βαθιά το νόημα της ανθρώπινης μοίρας με το έργο του, που ήταν διαποτισμένο από τους ελληνικούς μύθους, συνδέονταν με τη μυθολογία της Κρήτης, και αποτελούσε κορυφαία παρουσία στο χώρο της παγκόσμιας λογοτεχνίας συγκεντρώνοντας την αναγνώριση και την αγάπη αμέτρητων ανθρώπων σ’ όλο τον κόσμο, αποφάσισε ομόφωνα να του απονείμει την ύψιστη τιμή που είχε τη δικαιοδοσία να κάνει: να τον αναγορεύσει επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής. Πριν 5 χρόνια όντας συνυποψήφιος με τον Ελύτη για το βραβείο Νόμπελ, δήλωνε ότι δεν λυπάται που δεν το πήρε αυτός, και ότι απεναντίας χαίρεται που το πήρε ένας Έλληνας.
Ολόκληρο το ταξίδι του Μπόρχες στην Κρήτη, είχε κινηματογραφηθεί από γνωστό για τα ποιοτικά ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη, αλλά η ΕΡΤ δεν χρηματοδότησε ποτέ το τελικό μοντάζ και έτσι δεν ολοκληρώθηκε. Κρίμα…
Τρεις δεκαετίες μετά από αυτή την κορυφαία στιγμή του, το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της Κρήτης, βαρύνεται με τη μελανή κηλίδα μιας αμφιλεγόμενης αναγόρευσης, που δίχασε βαθιά όχι μόνο την πανεπιστημιακή κοινότητα, αλλά και την κοινωνία, και που κατέληξε στις αίθουσες των δικαστηρίων. Εκείνης της αναγόρευσης του Γερμανού καθηγητή Ρίχτερ, ο οποίος αμφισβητεί με το έργο του, την αντίσταση του κρητικού λαού κατά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο. Δεν θέλω να σχολιάσω περισσότερο αυτό το χάσμα που επήλθε μετά από 3 δεκαετίες στο πνεύμα του Π.Κ. απλά να επισημάνω τη διαπίστωση, ότι μάλλον εκείνο το Π.Κ. που τίμησε τον Μπόρχες πριν από 33 χρόνια, ήταν ένα ΑΛΛΟ… Ίσως και να το ‘χε προβλέψει ο Όμηρος του 20ου αιώνα όπως αποκαλέστηκε από πολλούς ο Μπόρχες, όταν επιστρέφοντας στη Γενεύη που ζούσε τα τελευταία χρόνια, έγραψε λίγο πριν φύγει οριστικά:
«Ο μίτος χάθηκε· το ίδιο και ο λαβύρινθος. Σήμερα, εξακολουθούμε να μην ξέρουμε αν μας περιβάλλει ένας λαβύρινθος ένα μυστικό σύμπαν ή ένα επικίνδυνο χάος. Το ευτυχές μας χρέος είναι να φανταζόμαστε ότι υπάρχει ένας λαβύρινθος και ένας μίτος. Αυτόν τον μίτο δεν θα τον βρούμε ποτέ· ίσως τον συναντάμε και τον χάνουμε σε μια πράξη πίστης, σε μια αρμονία, σ’ ένα όνειρο, στις λέξεις που ονομάζονται φιλοσοφία, ή, πολύ απλά, στην απέριττη ευτυχία».(2)
Θα κατορθώσει άραγε το σημερινό Π.Κ. να βρει ξανά το χαμένο μίτο;
(1) Ο μύθος της υποτέλειας της Αθήνας στη Μινωική Κρήτη τοποθετείται το 15ο αι. π.Χ. δηλαδή πολύ πριν τον Τρωικό πόλεμο (13ος-12ος αι.). Η αναχρονολόγηση εδώ γίνεται λογοτ. αδεία.
(2) Χ. Λ. Μπόρχες «Ο μίτος του μύθου», από τη συλλογή «οι συνωμότες» 1985.
(3) Γιώργος Χουλιάρας, Ο Μπόρχες στην Κρήτη, Από την ενότητα «Επίγραμμα» 1995.
(4) Ο Μπόρχες στην Κρήτη, εκδόσεις «στιγμή» 1985.
ΚΩΣΤΗΣ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗΣ
