Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ
Η εικονογράφηση των πολεμικών γεγονότων στις συχνές αναμετρήσεις των Ενετών με τους Οθωμανούς στους γνωστούς βενετοτουρκικούς πολέμους μετά το 16ο αι., ήταν τόσο από τους Οθωμανούς όσο και από τους Βενετούς, όχι ένα απλά συνηθισμένο καθήκον, αλλά μια από τις πρώτιστες πολεμικές τους υποχρεώσεις. Δεν αποτελούσε μόνο την ιστοριογραφική καταγραφή των γεγονότων, αλλά συνιστούσε και το βασικό τεκμήριο μελέτης και αξιολόγησης των στρατιωτικών κινήσεων και της τακτικής τόσο των επιτιθέμενων, όσο και των ιδίων των αμυνόμενων. Και για το σκοπό αυτό υπήρχαν φυσικά οι ειδικοί χαρτογράφοι και στρατιωτικοί μηχανικοί.
Το φρούριο Μιραμπέλλο (Castel Mirabello), τα ίχνη του οποίου είναι εντελώς εξαφανισμένα σήμερα, και που δέσποζε στην κορυφή του λόφου στη θέση που βρίσκεται το κτίριο της Περιφερειακής Ενότητας Λασιθίου στον Άγ. Νικόλαο (πρώην Νομαρχία), δυστυχώς δεν εικονίζεται σε πάμπολλες εικονογραφικές αναπαραστάσεις, όπως αντίθετα συμβαίνει με το Χάνδακα.
Η μέχρι σήμερα άγνωστη σχεδιαστική απεικόνιση του 1648 που αποκαλύπτουμε και που περιγράφει με λεπτομέρειες τις επιχειρησιακές ενέργειες, τις θέσεις, τη διάταξη, το σχηματισμό και τις κινήσεις τόσο των επιτιθέμενων όσο και των αμυνομένων, που σώζεται σε ιδιωτική συλλογή του εξωτερικού και που αφορά στις συνθήκες άλωσης του φρουρίου Μιραμπέλλο, φωτίζει ακόμη περισσότερο τις άγνωστες λεπτομέρειες της πολιορκίας και της πτώσης του. Ήδη από τις αρχές του πέμπτου Βενετοτουρκικού Πολέμου (1645-1669), που κορυφώθηκε με την επική εικοσιδυάχρονη πολιορκία και πτώση του Χάνδακα το 1669.
Την ίδια χρονιά ήδη, το φρούριο της κοντινής Σητείας άρχισε κι εκείνο να πολιορκείται. Η πόλη αποφασίστηκε να εγκαταλειφτεί για να πέσει τρία χρόνια αργότερα το 1651. Ήδη από τον Αύγουστο του 1645 είχαν πέσει τα Χανιά και την επόμενη χρονιά το Ρέθυμνο.
Το φρούριο Mirabello πρωτοκτίστηκε πιθανόν από τους Γενουάτες πειρατές υπό τον Κόμη της Μάλτας Ενρίκο Πεσκατόρε το 1206 (ή νωρίτερα ίσως από τους Βυζαντινούς) σε περίπου τετραγωνική κάτοψη, με γωνιακούς πύργους.
Ένας απ’ αυτούς στη ΒΔ γωνία του, που ήταν και η πιο προσπελάσιμη, αντικαταστάθηκε αργότερα με μικρό προμαχώνα στα πλαίσια επισκευών που υπέδειξε ο διασημότερος ίσως Ενετός στρατιωτικός μηχανικός Michele Sanmicheli, που υπήρξε και ο κύριος εμπνευστής στο σχεδιασμό των οχυρώσεων του Χάνδακα. Ενενήντα χρόνια πρωτύτερα το 1537, Τούρκοι πειρατές το είχαν καταλάβει και το κατέστρεψαν. Ο γενικός προβλεπτής Giov. Vitturi το παραχώρησε τότε στον Μιχαήλ Κλώντζα, ο οποίος το ανακαίνισε σύμφωνα με τα σχέδια του Ενετού Sammicheli. Ήταν τότε που ανακατασκευάστηκαν οι πύργοι του.
Στην άγνωστη μέχρι σήμερα σχεδιαστική αναπαράσταση με πενάκι της άλωσης του φρουρίου, εικονίζεται σχεδόν με πιστότητα η γνωστή προγενέστερη προοπτική απεικόνισή του από τον Monanni το 1631 στην οποία φαίνονται λεπτομερείς πληροφορίες για την εσωτερική του διάταξη. Στην απεικόνιση του 1648 εικονίζονται επίσης στο εσωτερικό και το κέντρο του, το μικρό καμαροσκέπαστο παρεκκλήσι, ενώ και στις τέσσερεις εσωτερικές πλευρές του τείχους εφάπτονται οι κατοικίες των αξιωματικών της φρουράς, του Καστελάνου και των λοιπών αξιωματούχων.
Στην γκραβούρα, το φρούριο υπό την αρχηγία του Ενετού στρατηγού Gian. Grimani φαίνεται να πολιορκείται ασφυκτικά με προέλαση του τουρκικού πεζικού που καταφτάνει από τα ΒΔ της σημερινής πόλης, αλλά και να αποβιβάζεται στο σημερινό όρμο της Κιτροπλατείας. Από τη θάλασσα φαίνεται να αποβιβάζονται δυνάμεις επικουρίας, Ενετοί και Ιππότες του Τάγματος της Μάλτας.
Στον άγνωστο μέχρι σήμερα χάρτη διαστάσεων 27,5Χ37,6 cm εικονίζεται η αναπαράσταση της άλωσης από τα Οθωμανικά στρατεύματα τον Ιανουάριο 1648. Στην κάτω δεξιά γωνία αναγράφεται «23 Ιανουαρίου 1648, αναπαράσταση του κάστρου Μιραμπέλο, σχεδιασμένη από τον στρατηγό Γκριμάνι».
Φέρει υπομνηματισμό με 16 κεφαλαία λατινικά γράμματα από A-Q στα οποία επεξηγούνται οι θέσεις του εχθρού και των υπερασπιστών του. Διακρίνεται η στοιχισμένη πορεία του τουρκικού πεζικού όπως προελαύνει με συνεχόμενη ροή, ερχόμενο από ξηρά από το σημερινό οικισμό Ξηροκάμπο και ακολουθώντας περίπου τη σημερινή πορεία όδευσης της εθνικής οδού από τον κόμβο Ελούντας προς στον κόμβο Κριτσάς, καταφτάνει στη θέση στρατοπέδευσής του, δυτικά του Ξηροπόταμου, περίπου στη σημερνή περιοχή «Λαγγός». Τα οθωμανικά στρατεύματα εικονίζονται στην προέλασή τους να φέρουν λάβαρα με το μισοφέγγαρο, όπως άλλωστε συνηθίζονταν σε όλα τα εμπλεκόμενα μέρη στις μάχες.
Στοιχισμένες δυνάμεις υπεράσπισης του φρουρίου, Ενετοί μαζί με Ιππότες του Τάγματος του Αγ. Ιωάννη της Μάλτας, φαίνονται σε άλλη θέση άμυνας με ανεμπόδιστη θέα και κτίσμα ανεμόμυλου με πανιά (λόφος του Αγ. Χαραλάμπους;), να βάζουν με μουσκέτα στο τουρκικό πεζικό που προελαύνει παρατεταγμένο προς τη θέση στρατοπέδευσής του δυτικά του Ξηροπόταμου.
Άλλες συντεταγμένες δυνάμεις πεζικού των υπερασπιστών του φρουρίου, φέροντας λάβαρα με το φτερωτό λιοντάρι της Βενετίας και σημαίες με το Σταυρό των Ιπποτών του Τάγματος του Αγ. Ιωάννη, φαίνονται να αποβιβάζονται σε δύο σημεία της
ακτογραμμής: Στην ακτή του «όρμου Καθολικό» Αγ. Νικολάου (σημερινό ξενοδοχείο Minos Beach), και στη σημερινή μαρίνα των τουριστικών σκαφών. Στην τρίτη παραλία και από τις κοντινότερες στο φρούριο, εκείνης της σημερινής Κιτροπλατείας που παρέμενε αφύλακτη, γίνεται απόβαση Οθωμανών.
Το φρούριο και συγκεκριμένα ο ΒΔ πύργος του φαίνεται να βάλλεται από συστοιχίες κανονιών από παρατεταγμένα πλοία με τη σημαία των Ιπποτών της Μάλτας από τη θάλασσα (περιοχή της σημερινής λιμενολεκάνης) που στοχεύουν στους επιτιθέμενους τούρκους που έχουν αποβιβαστεί στον όρμο της Κιτροπλατείας. Υπερασπιστές του φρουρίου σε πυκνή διάταξη κρατώντας λάβαρα κι εκείνοι με το φτερωτό λιοντάρι, προσπαθούν να αναχαιτίσουν σώμα με σώμα τους τούρκους που ελαύνουν προς το φρούριο.
Πέντε μεγάλες γαλέρες με τη σημαία του Τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας στη θέση της σημερινής μαρίνας, ανατολικά και κάτω από το φρούριο, φαίνεται να επιτηρούν και να περιμένουν για να συνεπικουρήσουν τους αμυνόμενους, έχοντας αποβιβάσει ήδη δυνάμεις.
Διακρίνεται το εκκλησάκι των Αγίων Πάντων στο ομώνυμο νησάκι καθώς και διάσπαρτα κτίσματα ΒΔ και ΝΔ του φρουρίου, στον παλιό αστικό ιστό της σημερινής πόλης. Η λίμνη που δεν επικοινωνούσε τότε με τη θάλασσα είναι σχεδιασμένη πολύ πρόχειρα, σχεδόν απαρατήρητη και δυσανάλογη του μεγέθους της. Πάνω και γύρω από αυτήν, μέχρι και την περιοχή «Αράπικα», εικονίζονται παρατεταγμένες δυνάμεις Ενετών και Ιπποτών της Μάλτας υπό τις διαταγές των Capellemi και Aldemburgh όπως αναφέρεται στο υπόμνημα. Στην πάνω αριστερή γωνία του χάρτη είναι σχεδιασμένο το οικόσημο της οικογένειας του στρατηγού Gianbatista Grimani.
Τον Ιανουάριο του 1648 φαίνεται πως με την ασφυκτική πολιορκία των Οθωμανών ο Ενετός φρούραρχος Baldella, προχώρησε σε ατιμωτική παράδοση του φρουρίου. Γι’ αυτή του τη στάση, οι Ενετοί λίγο αργότερα τον τιμώρησαν με την κρεμάλα. Όταν όμως οι ίδιοι επανακατέλαβαν αργότερα το φρούριο, το κατέστρεψαν γιατί δεν μπορούσαν να το συντηρήσουν.
Γύρω από το φρούριο άρχισε να αναπτύσσεται βούργος (συνοικία, προάστιο), από ψαράδες στο σύνολό τους. Ο απροστάτευτος πλέον οικισμός εγκαταλείφθηκε έως την επανάσταση του 1866, όταν άρχισε να κατοικείται από κατοίκους του γειτονικού οικισμού της Κριτσάς κυρίως, για να εξελιχτεί σταδιακά στο σημερινό Άγιο Νικόλαο. Από το φρούριο δεν έμεινε τίποτα, καθώς τα υλικά του χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του νέου οικισμού. Ο Giuseppe Gerola στις αρχές του 20ου αιώνα, βρήκε ελάχιστα λείψανα του ΒΔ πύργου, ένα τμήμα τείχους πάχους ενός μέτρου και τα θεμέλια του βορείου τείχους με ελάχιστο μήκος. Και αυτά τα ελάχιστα ψήγματα της Ιστορίας, καταστράφηκαν ολοσχερώς με την ανέγερση του σημερινού κτιρίου της Περιφερειακής Ενότητας Λασιθίου, της πρώην Νομαρχίας.
