της Μαρίας Λιονάκη
Η καμπάνα στο κωδωνοστάσιο του χρόνου, στην Εκκλησιά του Κόσμου, στο στασίδι του Νοεμβρίου, χτυπά έντεκα φορές. Για να βγουν τα Ευαγγέλια της μέρας, οι ηλιαχτίδες, το φως, οι πνοές του ανέμου, οι πρωινές δροσοσταλίδες και να λειτουργηθούν οι πιστοί αυτής της ζωής, αυτής της πόλης. Τα καλά του άμφια έχει βάλει, με την ευωδιά του λιβανιού αρωματίστηκε, με το φως των κεριών, του φωτοστέφανου , μα κυρίως της αγιοσύνης του έλαμψε ο πολιούχος του Ηρακλείου, ο Άγιος Μηνάς.
Σύμφωνα με την έκδοση της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης ο Άγιος Μηνάς έζησε στην Αίγυπτο στα χρόνια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Διοκλητιανού (284-305 μ.Χ), υπηρέτησε ως στρατιωτικός σε τάγμα της Αντιόχειας και μαρτύρησε για την πίστη του στο Χριστό κατά το μεγάλο διωγμό του Διοκλητιανού (296μ.Χ). Η παράδοση αναφέρει ότι ο άγιος ομολόγησε την πίστη του ενώπιον των τυράννων στην πόλη Κοτύαιον (σημερινή Κιουτάχεια) της Μ.Ασίας. Η ποινή του ήταν ο αποκεφαλισμός. Διηγήσεις για πλήθος θαυμάτων κυκλοφορούσαν ήδη από τον 4ο αι.μ.Χ στους λαούς της χριστιανικής Ανατολής πιστοποιώντας την έκταση της λαϊκής λατρείας του αγίου. Οι χριστιανοί πίστευαν στην άγρυπνη παρουσία και προστασία του. Ήδη από τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους παγιώθηκε η ημερομηνία εορτασμού του στις 11 Νοεμβρίου, ημερομηνία του μαρτυρίου του σύμφωνα με τις γραπτές πηγές. Η λατρεία του αγίου Μηνά πέρασε από την Αίγυπτο στην Κρήτη με τις θρησκευτικές επαφές της Εκκλησίας της Κρήτης με το Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας και τις εμπορικές σχέσεις της Κρήτης με την Αίγυπτο. Είναι βέβαιο ότι υπήρχε ναός του Αγίου Μηνά στο Ηράκλειο, ήδη κατά τη β’ βυζαντινή περίοδο της Κρήτης. (961-1204 μ.Χ). Ο παλιός μητροπολιτικός ναός του Αγίου Μηνά έγινε με διεκδίκηση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο του Μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμου Λετίτζη (1725-1755) σε ιδιόκτητο του χώρο, όπου υπήρχε παλιότερος εγκαταλελειμμένος ναός. Ο ναός αφιερώθηκε στην Υπαπαντή (βόρειο κλίτος) και στον Άγιο Μηνά (νότιο κλίτος). Στις 24 Ιουνίου 1821 ο ναός έγινε τόπος φρικτού μαρτυρίου, καθώς σφαγιάστηκαν περί τους 800 Κρητικούς, όπως ο Μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης και πολλοί επίσκοποι, κληρικοί, μοναχοί και λαϊκοί. Οι Οθωμανοί είχαν αποφασίσει και δεύτερη σφαγή το Πάσχα του 1826 που αποτράπηκε με θαυματουργή παρέμβαση του προστάτη του Μεγάλου Κάστρου Αγίου Μηνά, όπως αναφέρει ο Νίκος Καζαντζάκης στο έργο του: « Καπετάν Μιχάλης». Δυο σεισμοί έπληξαν το ναό (Μάρτιος 1846, Οκτώβριος 1856) και τον κατέστησαν ετοιμόρροπο. Το 1858 ο Σουλτάνος παραχωρεί περισσότερα προνόμια στην Κρήτη . Οι παραπάνω λόγοι, καθώς και η αύξηση του πληθυσμού έκαναν επιτακτική την ανάγκη ανέγερσης νέου μητροπολιτικού ναού. Το όραμα αυτό των χριστιανών πραγματοποίησε ο μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος Χαριτωνίδης (1858-1868), ο μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης. Ανοίχτηκε κατάλογος συνδρομητών και ορίστηκε επιτροπή ανέγερσης από εξέχοντα πρόσωπα του Ηρακλείου. Επιλέχτηκε ως κατάλληλος αρχιτέκτονας ο Αθανάσιος Μούσης από την Ήπειρο. Ο θεμέλιος λίθος τοποθετήθηκε στις 25 Μαρτίου 1862. Η δαπάνη ενισχύθηκε από τους πιστούς, ναούς και μοναστήρια της Κρήτης, ακόμα κι από τον ίδιο το Σουλτάνο Αμπτούλ Αζίζ Χαν με κάποιο χρηματικό ποσό.
Ο νέος μητροπολιτικός ναός με μνημειακές διαστάσεις (43μ μήκος, 30μ πλάτος, 33 μ ύψος) συνδυάζει στοιχεία σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλλο εξωτερικά και τρίκλιτης βασιλικής. Δύο κωδωνοστάσια υψώνονται στην ανατολική πλευρά του. Τα αρχιτεκτονικά του μέλη διακοσμούνται με κλασικού, αναγεννησιακού, ισλαμικού, ανατολίτικου και νεοκλασικού τύπου στοιχεία. Στο εσωτερικό τα παλαιότερα ξύλινα στοιχεία του τέμπλου και του επισκοπικού θρόνου αντικαταστάθηκαν από μαρμάρινα που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας και αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος (1927-1930). Ήδη το 1920 έχει προστεθεί ο μαρμάρινος άμβωνας. Οι τοιχογραφίες του ναού έγιναν τη δεκαετία του ‘60 από τον αγιογράφο Στυλιανό Καρτάκη. Κάθε χρόνο στις 11 Νοεμβρίου εκτίθεται σε προσκύνηση το ιερό λείψανο του Αγίου.
Για τον Άγιο Μηνά έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης στο έργο του: Αναφορά στον Γκρέκο:
"Αλάκερη η πολιτεία ήταν ένα φρούριο, η κάθε ψυχή ήταν κι αυτή ένα φρούριο αιώνια πολιορκούμενο κι είχε καπετάνιο έναν άγιο, τον Άγιο Μηνά, τον προστάτη του Μεγάλου Κάστρου. Όλη τη μέρα στέκονταν αυτός ακίνητος στο κόνισμά του, μέσα στη μικρούλικη εκκλησιά του, καβάλα σε ψαρί άλογο και κρατούσε όρθιο ένα κόκκινο κοντάρι. Κοντοσγουρογένης, ηλιοκαμένος, αγριομάτης. Όλη τη μέρα καταφορτωμένος με τ’ ασημένια ταξίματα, χέρια, πόδια, μάτια, καρδιές, που οι Καστρινοί είχαν κρεμάσει στη χάρη του και του ζητούσαν να τους γιάνει. Έμενε ακίνητος, καμώνονταν πως ήταν τάχα μονάχα ζωγραφιά-μπογιά και σανίδι, μα ευτύς ως έπεφτε η νύχτα και μαζεύονταν οι χριστιανοί στα σπίτια τους κι ένα ένα έσβηναν τα φώτα, έδινε μία, αναμέριζε τα ασημένια ταξίματα και τις μπογιές, σπιρούνιζε το άλογό του κι έφερνε βόλτα τους ρωμαίικους μαχαλάδες. Έβγαινε περιπολία. Σφαλνούσε τις πόρτες, όσες είχαν ξεχάσει οι χριστιανοί ανοιχτές, σφύριζε στους νυχτοπαρωρίτες να γυρίσουν πια στα σπίτια τους, στέκονταν απόξω από τις πόρτες κι αφουκράζουνταν ευχαριστημένος όταν άκουγε τραγούδι. Γάμος θα γίνεται, μουρμούριζε, ας έχουν την ευχή μου και να κάνουν παιδιά, να πληθύνει η χριστιανοσύνη. Ύστερα έπαιρνε σβάρνα τα μπεντένια που έζωναν το Κάστρο και πριν χαράξει η μέρα, στο πρώτο λάλημα του πετεινού έδινε ένα σάλτο του αλόγου του, έμπαινε στην εκκλησιά κι ανηφόριζε στο κόνισμά του. Κι έκανε πάλι τον αδιάφορο.»
Μεσουρανεί ο ήλιος, άγιος του ουρανού, ακόμα τέτοια εποχή, πάνω απ’ το Μεγάλο Κάστρο. Την πόλη που μεσουρανεί στον ουρανό της Κρήτης. Που έχει σεβαστεί, συντηρήσει σε γενικές γραμμές, που έχει διασώσει τα λαμπρά μνημεία των διαφόρων ιστορικών εποχών. Τείχη, πύλες, κρήνες, ναοί, δημόσια κτίρια, ανδριάντες, εκθέματα στα Μουσεία της. Την πόλη που επαγρυπνεί να διαφυλάξει τα πολιτισμικά της αγαθά και να κυοφορήσει νέα. Την πόλη που είναι ζωντανή πολιτιστικά, καθώς μεγάλη είναι η κοσμοσυρροή σε ξεναγήσεις, μουσικές εκδηλώσεις, εκθέσεις έργων τέχνης, βιβλιοπαρουσιάσεις, προβολές, θεατρικές παραστάσεις. Την πόλη που σήμερα γιορτάζει, που τα καλά της φορά. Που με περισσή ευλάβεια τιμά τον Άγιο της, το στήριγμα στις δυσκολίες της, την προσευχή της, την παρηγοριά της.
Μεσουρανεί ο ήλιος, ακόμα τέτοια εποχή, πάνω απ’ το Μεγάλο Κάστρο, την πόλη που αγαπά. Έκανε εξήγηση στον πατέρα χρόνο πως δεν αλλάζει στασίδι, δεν αφήνει τα σύννεφα, τη βροχή να λειτουργήσουν, αν δεν προσκυνήσει στις 11 Νοέμβρη, αν δε μεταλάβει στην Εκκλησία του καβαλάρη Αγίου Μηνά. Μετά καβαλάρης θα συνεχίσει το δρόμο του στον ουρανό.
Απλώνει τις ηλιαχτίδες του απ’ άκρη σ’άκρη στα ουρανοθέμελα του Χάνδακα, αγκαλιάζοντας με τα χέρια απλωμένα από τους ώμους τους Καστρινούς που μοχθούν στον καθημερινό μόχθο, την υπόλοιπη Κρήτη. Με σημάδια ακόμα στο κορμί της από τα βόλια Αράβων πειρατών, Ενετών, Τούρκων, με τις οιμωγές πόνου ακόμα στους βούργους της να αντηχούν, αδερφωμένη κι αλληλέγγυη, πορεύεται αυτή η πόλη στο παρόν. Όποιον επιβιβάστηκε στη γαλέρα της, όποιον μετοίκησε στα άγια χώματά της, ανθρώπινα τον δέχτηκε, τον ενσωμάτωσε, του έδωσε γη και ύδωρ. Σαν τους αρχαίους Κουρήτες, γενναία κι αγέρωχα χορεύουν πεντοζάλη, πηδάνε λεβέντικα στους ήχους της λύρας, του λαούτου, οι σύγχρονοι Μινωίτες. Ν’ αγγίξουν ουρανό, τον ήλιο, τα άστρα, το φεγγάρι να ανταμώσουν, στου Αγίου Μηνά τη γιορτή. Οι Καστρινοί που είναι ακόμα ζωντανοί στη σκηνή… σα ροκ συγκρότημα. Ηράκλειο Χρόνια σου πολλά!
