Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη
Από τη στιγμή που η Εκκλησία μας όρισε την 26η Δεκεμβρίου ως ημέρα Γέννησης του Χριστού, θέσπισε και την τήρηση μιας νηστείας σαράντα ημερών, από 15 έως 24 Δεκεμβρίου. Η περίοδος αυτή ονομάζεται «Μικρή Σαρακοστή» ή «Σαρανταήμερο» και η 14η Νοεμβρίου, ημέρα της μνήμης του αγίου Φιλίππου, οπότε αρχίζει η Σαρακοστή, «Μικρή Αποκριά». Κατά τη Μικρή Σαρακοστή η νηστεία αφορά το κρέας και το γάλα, ενώ επιτρέπονται όλα τα θαλασσινά.
Μια σειρά από εορτές με σπουδαίο λαογραφικό περιεχόμενο είναι ενταγμένες στο διάστημα αυτό, με πρώτη την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου). Η εορτή των Εισοδίων είναι σταθμός στην περίοδο της σποράς των δημητριακών, αφού ο καλός γεωργός την ημέρα αυτή πρέπει να έχει σπείρει τουλάχιστον τα μισά. Γι’ αυτό και το λαϊκό όνομα της εορτής είναι: της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας. Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας ονομάζεται και «Πολυσπορίτισσα», επειδή επικράτησε το έθιμο την ημέρα αυτή να βράζουν «πολυσπόρια», δηλαδή διάφορους σπόρους δημητριακών και οσπρίων, να τα τρώνε και να μοιράζουν και στους συγγενείς και γείτονες. Πρόκειται για ένα έθιμο που η αρχή του κρατά από τους αρχαίους Έλληνες, που προσέφεραν στη θεά Δήμητρα, σε άλλους θεούς της ευφορίας της γης και στις ψυχές των νεκρών την «πανσπερμία», δηλαδή βρασμένους σπόρους δημητριακών, κάτι σαν τα δικά μας κόλλυβα.
Στις 30 Νοεμβρίου γιορτάζει ο άγιος απόστολος Ανδρέας ο Πρωτόκλητος, όπως τον αποκαλεί η Εκκλησία μας, επειδή ήταν ο πρώτος μαθητής που κάλεσε κοντά Του ο Χριστός. Από παρετυμολογία του ονόματός του (Ανδρέας= ανδρείος) προήλθε η πίστη ότι τη μέρα αυτή το κρύο αρχίζει «ν’ αντρειεύει», δηλαδή να δυναμώνει ή ότι ο άγιος «αντρειεύει» (αυξάνει) τα σπαρτά. Συνήθεια της ημέρας εκείνης είναι να κάνουν τηγανίτες ή να τηγανίζουν οπωσδήποτε κάτι, γιατί διαφορετικά, όπως πιστεύουν, θα τρυπήσει το τηγάνι τους. Από αυτό ο άγιος ονομάστηκε «Τρυποτηγανάς».
Η επόμενη εορτή είναι αυτή της αγίας Βαρβάρας (4 Δεκεμβρίου), προστάτιδας των παιδιών κατά της ευλογιάς. Αν συλλογιστεί κανείς τι σημάδια άφηνε η αρρώστια αυτή στο πρόσωπο των παιδιών, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν τα εμβόλια και τα φάρμακα, τότε καταλαβαίνει πόσο πολύ λατρευόταν η αγία Βαρβάρα. Και στην αγία Βαρβάρα προσέφεραν μελόπιτα ή κόλλυβα και κολλυβόζουμο, το οποίο από το όνομά της λεγόταν κι αυτό «βαρβάρα». Επίσης, σε διάφορες περιοχές την ημέρα αυτή οι γυναίκες δεν σκουπίζουν και μάλιστα κρύβουν τη σκούπα από τα παιδιά, γιατί, όπως λένε, «είναι καλό» .
Ο άγιος Νικόλαος γιορτάζει στις 6 Δεκεμβρίου. Το τριήμερο των εορτών αγίας Βαρβάρας, αγίου Σάββα και αγίου Νικολάου είναι τα λεγόμενα «Νικολοβάρβαρα», οπότε αρχίζει η βαρυχειμωνιά, όπως δηλώνει και η φράση: «Άγιος Νικόλας έρχεται τα χιόνια φορτωμένος». Τότε αρχίζουν οι μεγάλες κακοκαιρίες και οι θύελλες στις θάλασσες, πράγμα που πιθανόν συνδέει τον άγιο Νικόλαο με τη θάλασσα, ως προστάτη των ναυτικών. Για το λαό μας μάλιστα ο άγιος Νικόλαος δεν είναι ο μεγάλος μητροπολίτης Μύρων της Λυκίας, αλλά κάποιος θαλασσινός, όπως τον ζωγραφίζουν κάποιες φορές οι αγιογράφοι. Γι’ αυτό οι θαλασσινοί έχουν πάντοτε στο πλοίο τους μια εικόνα του αγίου, τον οποίο επικαλούνται, όταν βρεθούν σε κίνδυνο. Γνωστή είναι η παροιμία: «Άγιε Νικόλα, βοήθα με! – Κούνα κι εσύ το χέρι σου.». Ο άγιος Νικόλαος είναι ο κύριος των ανέμων και της τρικυμίας. Η πίστη στη θαυματουργική του δύναμη τον έχει κάνει εξαιρετικά δημοφιλή άγιο και το όνομά του είναι πολύ διαδεδομένο, ενώ προπάντων στα νησιά και στα παραλιακά μέρη της Ελλάδας έχουν κτιστεί πολλοί ναοί που φέρουν το του και οι εικόνες του είναι κατάφορτες από ασημένια αφιερώματα των ναυτικών.
Στις 12 του Δεκέμβρη γιορτάζει ο άγιος Σπυρίδων. Το όνομα του αγίου προέρχεται πιθανόν από την αρχαία λέξη «σπυρίς», που σημαίνει «μεγάλο καλάθι» ή «κοφίνι» (ίσως γι’ αυτό εικονίζεται ο άγιος να φέρει στο κεφάλι ένα πλεκτό κάλυμμα που μοιάζει με καλάθι), ενώ υπάρχουν κι άλλες ετυμολογήσεις (π.χ. από το «σπάργανον» ή από το λατινικό spiritus). Τιμάται κατεξοχήν στην Κέρκυρα, όπου είναι το πιο συνηθισμένο όνομα (στην Κέρκυρα βρίσκονται και το λείψανό του). Πιστεύεται μάλιστα ότι ο άγιος βγαίνει από την εκκλησία του και γυρίζει σε θάλασσα και στεριά, για να βοηθήσει τους πιστούς που προσεύχονται σε αυτόν. Γι’ αυτό χαλάει τα παπούτσια του και συχνά πρέπει να του τ’ αλλάζουν με καινούρια. Σύμφωνα με την κερκυραϊκή παράδοση, ο άγιος προστατεύει από την πανούκλα, κατά δε παρετυμολόγηση του ονόματός του πιστεύεται ότι θεραπεύει τα σπυριά και την ευλογιά. Γι’ αυτό στην εορτή του φέρνουν κόλλυβα στην εκκλησία. Ακόμη πιστεύεται ότι θεραπεύει και τον πόνο των αυτιών.
Δυο ακόμη άγιοι τιμώνται πολύ αυτή την περίοδο: ο άγιος Ελευθέριος (15 Δεκεμβρίου) και ο άγιος Μόδεστος (18 Δεκεμβρίου). Ο άγιος Ελευθέριος τιμάται κυρίως από τις γυναίκες, γιατί δίνει «καλή λευτεριά» στις εγκύους, ενώ ο άγιος Μόδεστος τιμάται ως προστάτης των γεωργών. Όπως λένε σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, «τότε γιορτάζουν τα βόδια», γίνεται δεΛειτουργία με κόλλυβα και αγιασμός. Κόλλυβα και αγιασμός δίδονται και στα ζώα με τα οποία γίνεται το όργωμα (βόδια ή μουλάρια).
Ο ελληνικός λαϊκός πολιτισμός είναι πλουσιότατος σε έθιμα και συνήθειες, που σχετίζονται βέβαια με τις εκκλησιαστικές εορτές, έλκουν όμως την καταγωγή τους από τους προχριστιανικούς χρόνους και βασίζονται σε ιδέες και παραστάσεις που ανήκουν στο θρησκευτικό υπόστρωμα και έχουν μάλλον μαγικό χαρακτήρα. Όπως και να έχει το πράγμα, η Εκκλησία δέχτηκε πολλά από αυτά τα έθιμα, τους έδωσε όμως νέο νόημα, εντάσσοντάς τα στο εορτολόγιό της. Το θέμα είναι ότι, καθώς ο πολιτισμός εξελίσσεται και τα πράγματα αλλάζουν με την παρέμβαση της μηχανής και της τεχνολογίας, τα έθιμα αυτά χάνονται σιγά-σιγά και η αναβίωσή τους γίνεται στο πλαίσιο φολκλορικών εκδηλώσεων, που πολύ απέχουν από του να έχουν με το λαό τη σχέση που είχαν στα χρόνια πριν από την εισβολή της μηχανής στη ζωή των γεωργικών κοινωνιών του παρελθόντος. Μαζί με τα έθιμα χάνεται κι ένας ολόκληρος κόσμος. Πρόκειται για μια αδήριτη αναγκαιότητα, από την οποία δύσκολα μπορούμε να ξεφύγουμε…
