του Γιάννη Τσερεβελάκη
Σημειώνω εξαρχής: πολιτική και ήθος είναι μάλλον έννοιες ασύμβατες μεταξύ τους, όπως τουλάχιστον έχει δείξει η ιστορία. Το ήθος, δηλαδή η βαθύτερη διαμόρφωση και καλλιέργεια του ανθρώπου, ώστε να συμπεριφέρεται λελογισμένα, με μέτρο και αξιοπρέπεια, σεβόμενος τον εαυτό του και τους άλλους (Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, σ. 727) είναι είτε άγνωστο είτε φαρισαϊκό στην πολιτική (αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν φωτεινές εξαιρέσεις, οι οποίες όμως επιβεβαιώνουν τον κανόνα). Η πολιτική, συγκρινόμενη με το ήθος, χαρακτηρίζεται από μια δική της «ηθική», από ένα δικό της «ήθος», που ξεφεύγει από το «λελογισμένο» και πάρα πολύ συχνά από το μέτρο και την αξιοπρέπεια. Πρόκειται για ένα ήθος άηθες, επειδή στην επιδίωξη για την κατάκτηση της εξουσίας αλλά και την παραμονή σ’ αυτήν κόμματα και πολιτικοί άνδρες δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν κάθε μέσον και κάθε τρόπο, αδιαφορώντας για το κατά πόσον είναι ηθικό, πόσο δηλαδή είναι συμβατό με την αξιοπρέπεια τόσο των ίδιων των πολιτικών ανδρών, όσο και των πολιτών. Η πολιτική είναι συνυφασμένη με την ιδιοτέλεια και με τον ανταγωνισμό (όχι τον συναγωνισμό). Και όταν υπάρχουν αυτά τα δυο, τότε το ήθος είτε παραμερίζεται αναφανδόν είτε χρησιμοποιείται εντελώς προσχηματικά, μέχρι την επίτευξη του κεντρικού σκοπού.
Ωστόσο, και στην πολιτική είναι ανάγκη να υπάρχουν κάποιοι ηθικοί κανόνες, κάποιες συμπεριφορές που να δείχνουν την ύπαρξη του σεβασμού και του αυτοσεβασμού. Στον περίφημο μύθο του σοφιστή Πρωταγόρα, που διασώζει ο Πλάτωνας στον ομώνυμο διάλογό του, ο μεγάλος Αβδηρίτης σοφιστής λέγει ότι ο Δίας έδωσε στους ανθρώπους την πολιτική αρετή, που αποτελείται από την «αιδώ» και τη «Δίκη». Η πρώτη σημαίνει το αίσθημα του σεβασμού και του αυτοσεβασμού, ενώ η δεύτερη το αίσθημα του δικαίου, στοιχεία και τα δυο απαραίτητα, σύμφωνα με τον μύθο, για τη σύσταση και ύπαρξη πολιτικών κοινωνιών. Η περιφρόνηση αυτών των δύο εννοιών και ο εξοστρακισμός τους από τις συνειδήσεις πολιτών και πολιτικών ανδρών θέτει σε κίνδυνο την ίδια την κοινωνία και ακυρώνει κάθε έννοια δημοκρατίας. Διότι η δημοκρατία είναι το πολίτευμα του μέτρου και της αρετής, το πολίτευμα του σεβασμού προς όλους και προς τον πολιτικό αντίπαλο. Ο εκτραχηλισμός των πολιτικών ηθών διαλύει κυριολεκτικά τη δημοκρατία, ακυρώνει κάθε έννοια ειρηνικής συνύπαρξης και οδηγεί στην πόλωση, στις συγκρούσεις και στην εξόντωση των αντιπάλων. Κι από την άλλη, δεν είναι δυνατόν ένα πολιτικό πρόσωπο, από τη μια να προσπαθεί να πείσει ότι θέλει να αλλάξει επί τα βελτίω τα πράγματα, π.χ. στην Παιδεία, την Οικονομία ή την κοινωνία, και, από την άλλη, να συμπεριφέρεται χωρίς όρια, χωρίς σεβασμό και αξιοπρέπεια στην ιδιωτική του ζωή.
Τι σημαίνει όμως πολιτικό ήθος; Πρώτα- πρώτα, σημαίνει πολιτική ευπρέπεια και πολιτική αρετή και όχι δημαγωγία, όχι ρητορική χωρίς επιχειρήματα, όχι λασπολογία, όχι τακτικές εξόντωσης του αντιπάλου, όχι χυδαιολογία και αντεγκλήσεις που προσβάλλουν. Για να μην ορίζουμε, όμως, μόνον αρνητικά το πολιτικό ήθος, θα πούμε ότι πολιτικό ήθος σημαίνει αλήθεια, σημαίνει διάλογος με επιχειρήματα, σημαίνει σεβασμός στον πολιτικό αντίπαλο, σημαίνει χρήση ενός λόγου σκληρού ίσως αλλά ευπρεπούς, σημαίνει εμμονή στην ουσία του πολιτικού διαλόγου. Ας αναλογιστούμε τώρα τι έχουμε δει τα τελευταία χρόνια στο ελληνικό Κοινοβούλιο και γενικότερα στην πολιτική ζωή. Χυδαιολογία, ειρωνείες, ασύστολα ψεύδη, λασπολογία, επίθεση σε νεκρούς προγόνους, εμφυλιοπολεμικό κλίμα, πεζοδρομιακό λόγο. Η μετριοπάθεια, η ευπρέπεια, τα επιχειρήματα, ο διάλογος στη βάση των επιχειρημάτων επισκιάστηκαν πολύ συχνά από όσα προαναφέραμε.
Στο πολιτικό ήθος, όμως, περιλαμβάνεται και ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίζεται κάποιος μια πολιτική νίκη ή μια πολιτική ήττα. Δείχνει πολιτικό ήθος ένας νικητής σε μια πολιτική αναμέτρηση, όταν δεν προσπαθεί να εξουθενώσει τον αντίπαλό του, όταν δεν τον ειρωνεύεται, όταν δεν ασχολείται με τα του αντιπάλου, αλλά προσπαθεί να βελτιώνει διαρκώς το δικό του πολιτικό χώρο. Και από την άλλη, δείχνει πολιτικό ήθος ένας ηττημένος, όταν παραδέχεται την ήττα του, όταν δεν ψάχνει να βρει δικαιολογίες γι’ αυτήν, όταν χωρίς κόμπλεξ συγχαίρει τον αντίπαλό του για τη νίκη του. Το πιο σημαντικό στην περίπτωση αυτή είναι να κάμει την αυτοκριτική του σε βάθος και να βρει τα πραγματικά αίτια της ήττας, ώστε να διορθώσει τα πολιτικά του λάθη και να διεκδικήσει ξανά τη νίκη. Είδαμε, ωστόσο, στις πρόσφατες εκλογές πως από την μεριά των κυβερνώντων ελάχιστοι τόλμησαν να ψελλίσουν το «ηττηθήκαμε», ελάχιστοι τόλμησαν να παραδεχτούν πως ο αντίπαλός τους κατήγαγε μια ευρεία νίκη και πως ο ελληνικός λαός με την ψήφο του έδωσε ένα καθαρό μήνυμα πως δεν συμφωνεί με την πολιτική τους. Επίσης, δεν είδαμε ούτε ακούσαμε κάποιον να συγχαίρει την αξιωματική αντιπολίτευση για τη νίκη της. Το μόνο που είδαμε και ακούσαμε ήταν διάφορες εύκολες δικαιολογίες για την ήττα, σαν να μην ήθελαν να δεχτούν ένα αναμφισβήτητο γεγονός. Ωστόσο, το γεγονός είναι γεγονός και ως τέτοιο δεν μπορεί κανείς να πει ότι δεν συνέβη. Από το σημείο αυτό μέχρι του σημείου να θέλει κάποιος να το ρετουσάρει ή να το διαχειριστεί με προσχηματικό τρόπο η απόσταση είναι μεγάλη. Η αλήθεια μπορεί να αποκρυβεί μερικές φορές, μπορεί και να διαστρεβλωθεί, αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνεται επ’ άπειρον. Κάποτε η ίδια η σκληρή πραγματικότητα μας υποχρεώνει να παραδεχτούμε την αλήθεια. Και όσο πιο γρήγορα γίνεται αυτό, τόσο καλύτερα για εκείνον που το πράττει.
Είναι πολύ σπουδαίο να ζει κανείς ακολουθώντας την αλήθεια, όπως εκπορεύεται και μαρτυρείται από τα ίδια τα πράγματα. Είναι εξίσου σπουδαίο να ερμηνεύει την πραγματικότητα χωρίς τα μυωπικά γυαλιά μιας ιδεολογίας. Και είναι ακόμη σημαντικότερο να σέβεται τον πολιτικό αντίπαλό του, χωρίς, ωστόσο, να κάνει εκπτώσεις στην παρουσίαση των πολιτικών του σφαλμάτων, μένοντας πάντα σταθερός στην αλήθεια, στο διάλογο, στην πολιτική ευπρέπεια. Διότι μόνον έτσι θα καταδείξει και τη μικρότητα του αντιπάλου του. Και θα αφήσει το λαό να κρίνει με νηφαλιότητα. Γιατί είναι βέβαιο πως όταν ο λαός αφεθεί να κρίνει με περίσκεψη και νηφαλιότητα, τότε οπωσδήποτε θα κρίνει με σοφία. Έχουμε ανάγκη από τη σοφία του λαού και όχι από μια άσοφη ιδεοληψία. Κι έχουμε ανάγκη από το πολιτικό ήθος και όχι από ρητορικές ακροβασίες και πολιτική αήθεια.
