Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη
« Του κύκλου τα γυρίσματα π’ ανεβοκατεβαίνου,
και του τροχού, π’ ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνου,
με του καιρού τ’ αλλάματα, π’ αναπαημό δεν έχου,
μα στο καλό κ’ εις το κακό περιπατού και τρέχου…
Είναι, όπως το έχει καταλάβει ήδη ο αναγνώστης, οι πρώτοι στίχοι από τον «Ερωτόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου, όπου ο μεγάλος Κρητικός ποιητής, με τον εκπληκτικό χειρισμό της κρητικής διαλέκτου, παρουσιάζει την κυκλική ροή του χρόνου και τις συνεχείς αλλαγές που επιφυλάσσει αυτός ο «κύκλος» στη ζωή των ανθρώπων και όχι μόνο. Ο χρόνος, για τον Κορνάρο, είναι ένας κύκλος, ένας τροχός, μια ρόδα που γυρίζει διαρκώς (ρόδα είναι και γυρίζει, λέει η λαϊκή σοφία) και που το σημείο που τώρα βρίσκεται ψηλά, ύστερα από λίγο βρίσκεται ακριβώς στο αντίθετο σημείο. Έτσι, κάθε αρχή αναπόφευκτα φέρει μέσα της και το τέλος της.
Αυτή την κυκλική αντίληψη για το χρόνο είχαν γενικά οι αρχαίοι Έλληνες. Στον «Τίμαιο» του Πλάτωνα π.χ. η κίνηση του χρόνου παρουσιάζεται ως η κινητή εικόνα της ακίνητης αιωνιότητας. Τα μέρη του χρόνου (ημέρες, μήνες, έτη, αιώνες) ανήκουν στον υλικό κόσμο, σε αντίθεση με την αιωνιότητα, που είναι υπεράνω της κινήσεως, άρα και του χρόνου. Για να καθοριστούν και να διαφυλαχτούν τα μέτρα του χρόνου, ο θεός δημιούργησε τα ουράνια σώματα (ήλιο, σελήνη και άστρα), που σαν ένα είδος ρολογιών καθορίζουν, με τις κυκλικές τους τροχιές, τις μέρες, τους μήνες, τα έτη, δηλαδή την κίνηση του χρόνου. Η κυκλική, επομένως, κίνηση των ουράνιων σωμάτων δείχνει πως ο χρόνος ακολουθεί κυκλική πορεία. Στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα υπάρχει η μυθολογική εικόνα των τριών Μοιρών, θυγατέρων της Ανάγκης, ήτοι της Λάχεσης, της Κλωθούς και της Ατρόπου, οι οποίες, η καθεμιά με τον τρόπο της, κινούν την κοσμική αιωρούμενη άτρακτο, που βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος και αποτελεί ένα σύμβολο στο οποίο συνενώνονται όλες οι κινήσεις του κόσμου. Η κίνηση αυτού του κοσμικού αδραχτιού υποδηλώνει ακριβώς την κυκλική κίνηση του σύμπαντος. Είναι σαφές ότι μια τέτοια αντίληψη για το χρόνο είναι μια αντίληψη άκρως ντετερμινιστική, αφού όλα είναι υποταγμένα στην Ανάγκη, όλα κινούνται σύμφωνα με προκαθορισμένους νόμους, ακόμη και η ανθρώπινη ιστορία, και άρα επαναλαμβάνονται, όπως υπονοεί σαφώς ο Θουκυδίδης, όταν, αναφερόμενος στη δική του ιστορική συγγραφή, γράφει: « Αλλά θα είμαι ικανοποιημένος αν το έργο μου κριθεί ωφέλιμο από όσους θελήσουν να έχουν ακριβή γνώση των γεγονότων που συνέβησαν και εκείνων που θα συμβούν στο μέλλον, τα οποία, από την πλευρά της ανθρώπινης φύσης, θα είναι όμοια ή παραπλήσια. Έγραψα την Ιστορία μου για να μείνει αιώνιο κτήμα των ανθρώπων και όχι σαν έργο επίκαιρου διαγωνισμού για ένα πρόσκαιρο ακροατήριο» (Βιβλ. 1, 22,33, μετάφραση Άγγελου Βλάχου).
Ο χριστιανισμός έφερε μια νέα αντίληψη για το χρόνο, αυτή που την ονομάζουμε «γραμμική»: ο χρόνος ακολουθεί μια πορεία σε ευθεία γραμμή: ξεκινά από τη δημιουργία του κόσμου και πορεύεται προς τα έσχατα, προς το τέλος του. Έτσι, όλα τα γεγονότα της ανθρώπινης ιστορίας έχουν ένα τελικό σκοπό: τη μεταμόρφωση του κόσμου και την οριστική εγκαθίδρυση της Βασιλείας του Θεού. Μέσα σ’ αυτή την πορεία ο άνθρωπος, ως ον με απόλυτη ελευθερία βουλήσεως, μπορεί να κάνει τις επιλογές του κι έτσι να κατευθύνει τη ζωή του και να γράψει την ιστορία του με τον τρόπο που αυτός επιλέγει. Η επίτευξη του τελικού σκοπού της ζωής του ως προσώπου και της δημιουργίας συνολικά βρίσκεται στα χέρια του. Πρόκειται για μια εντελώς διαφορετική αντίληψη, όπου όλα εξαρτώνται από την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Επειδή, όμως, ο άνθρωπος είναι ασταθής, η ζωή του όπως και η ιστορία του δεν ακολουθούν πάντα την πορεία που θα οδηγήσει σ’ αυτό που στη θεολογική γλώσσα ονομάζεται «σωτηρία» και «μεταμόρφωση», δηλαδή στον τελικό σκοπό. Βεβαίως, ο άνθρωπος στην πορεία αυτή δεν είναι μόνος, αφού ο Θεός τού έχει δώσει τη δυνατότητα να «μεταμορφωθεί», ζώντας τη ζωή του Χριστού. Αυτό όμως δεν ακολουθείται πάντα, επειδή, όπως είπαμε, ο άνθρωπος είναι ασταθής και ευεπίφορος στις αδυναμίες του, στα πάθη του, στην πλεονεξία και στον εγωισμό. Έτσι, η ελευθερία του ανθρώπου, από μεγάλη δύναμη και δωρεά, μπορεί να γίνει επικίνδυνη αδυναμία, όταν γίνεται παράλογη χρήση της. Ζούμε, λοιπόν, σε ένα κόσμο όπου τα πάντα είναι ασταθή και ρευστά και όπου ο άνθρωπος δεν μπορεί να έχει τον απόλυτο έλεγχο, όσο κι αν πιστεύει το αντίθετο. Κι όταν ο Χριστός λέει στους μαθητές Του ότι «ἰδοὺ ἐγὼ μεθ’ ὑμπων εἰμι πάσας τὰς ἡμερας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος» (Ματθ. 28,20), αυτή την αστάθεια των πραγμάτων του ανθρώπου και του κόσμου δηλώνει. Γνωρίζει δηλαδή ότι, μέσα σ’ ένα ρευστό και μεταβαλλόμενο κόσμο, οι μαθητές θα έχουν την ανάγκη της παρουσίας Του και της βοήθειάς Του.
Για την αεικινησία και τη ρευστότητα των πραγμάτων μιλάει ο «σκοτεινός» Ηράκλειτος. Είναι γνωστή η περίφημη φράση του «τὰ πάντα ρεῖ καὶ οὐδὲν μένει» (όλα αλλάζουν και τίποτε δεν παραμένει σταθερό). Πρόκειται για τα «αλλάματα του καιρού», που λέει ο Κορνάρος. Αυτό σημαίνει πως στον κόσμο μας παντού και πάντα υπάρχει αστάθεια, όλα είναι ρευστά, τίποτε δεν είναι δεδομένο, αφού όλα είναι εν κινήσει, όλα μεταβάλλονται στην πορεία του χρόνου. Κι αφού τα πάντα είναι ασταθή εμείς είτε παραδινόμαστε αμαχητί στου χρόνου τα «γυρίσματα» είτε παλεύουμε να δώσουμε νόημα στην έγχρονη, σύντομη επί γης πορεία μας. Στην πρώτη περίπτωση μένουμε απλοί θεατές της ζωής, παρακολουθούμε τα γεγονότα χωρίς θέληση και δύναμη να επέμβουμε και να τα επηρεάσουμε. Έτσι γινόμαστε θύματα των «γυρισμάτων» του χρόνου, περιδινούμαστε χωρίς νόημα ζωής, βλέπουμε απλώς τα γεγονότα να περνούν, στροβιλιζόμενοι κι εμείς στην αέναη κυκλική κίνηση του χρόνου. Από το καλό πάμε στο κακό και τανάπαλιν, θεωρώντας ότι αυτή είναι η μοίρα μας.
Όμως, αντίθετα, η γραμμική κίνηση του χρόνου μάς θέλει όχι παθητικούς θεατές της ζωής αλλά ενεργητές και ως τέτοιοι κρατούμε σε μεγάλο βαθμό τη «μοίρα μας» στα χέρια μας. Από εμάς εξαρτώνται τόσο η πορεία της προσωπικής μας ζωής, όσο και η «μοίρα» της ανθρωπότητας. Και μπορεί οι κακοτοπιές και οι «σταυροί» να υψώνονται διαρκώς μπροστά μας, όμως έχουμε τη βεβαιότητα ότι πάντα μετά το σταυρό ακολουθεί η ανάσταση. Ο χριστιανισμός έβαλε ενώπιόν μας το μεγάλο δώρο της ελευθερίας της βουλήσεως, το «αυτεξούσιον»: δεν είμαστε έρμαια και κατάδικοι μιας αέναης κίνησης, από την οποία δεν μπορούμε να ξεφύγουμε, δεν είμαστε «γιοι της Ανάγκης», δεν είμαστε καταδικασμένοι σε μια μόνιμη, αδιέξοδη «σταύρωση», αλλά ελεύθερα όντα που έχουμε ένα σκοπό: να πραγματώσουμε «ἐν χρόνῳ καὶ τόπῳ» τον εαυτό μας και διερχόμενοι πολύ συχνά δια πολλων θλίψεων, να αποκαλύψουμε την αληθινή μας φύση, που είναι να ζήσουμε κατά Θεόν, δηλαδή τη ζωή της αγάπης (ὁ Θεὸς ἀγάπη έστί»). Προς την αγάπη πορευόμαστε, αυτός είναι ο παγκόσμιος νόμος που πρέπει να εφαρμόσουμε στη ζωή μας.
