Οδύσσεια: Αστείρευτη πηγή για την παγκόσμια διανόηση και δημιουργία

Του Γιάννη Σταμέλου

Υπάρχουν διάφορα έργα και δημιουργίες που έχουν στον τίτλο τους τη λέξη «Οδυσσέας» ή «Οδύσσεια» εκτός από το ανυπέρβλητο έργο του Ομήρου στο οποίο ο κορυφαίος ποιητής αφηγείται τις περιπέτειες του Οδυσσέα μετά τον Τρωικό Πόλεμο.

Όλα τα μεταγενέστερα έργα (μυθιστορήματα, θεατρικά, ποιητικά και άλλα, όπως η «Οδύσσεια του διαστήματος» του Κιούμπρικ) είναι άλλοτε εμπνευσμένα από τον Οδυσσέα και άλλοτε αναφέρονται σε διάφορες εκδοχές ή μεταφορές του αρχαίου ποιήματος. Αυτό είναι εξάλλου και το χαρακτηριστικό των μεγάλων έργων: παράγουν συνεχώς νέα έργα.

«Οδύσσεια» και το τελευταίο έργο που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης σε ποίηση Κώστα Καρτελιά που είχαμε την τύχη να απολαύσουμε (15-11ου) στο Πολιτιστικό Κέντρο Ηρακλείου με την Μαρία Φαραντούρη και την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υπό την διεύθυνση του Μύρωνα Μιχαηλίδη.

Οι δημιουργίες που περιέχουν στον τίτλο τους τη λέξη «Οδυσσέας» (όπως το θεατρικό έργο «Οδυσσέα γύρνα σπίτι», του Καμπανέλλη και το κλασσικό «Οδυσσέας» του Τζέιμς Τζόις καθώς και το ομότιτλο του Φόκνερ) ή την λέξη «Οδύσσεια» (όπως η ταινία «Η Οδύσσεια ενός ξεριζωμένου» κλασικό μελό με τον Νίκο Ξανθόπουλο ή η ταινία του Κιούμπρικ που προαναφέραμε) αναφέρονται σε θέματα περιπέτειας, εξερεύνησης ή αυτοανακάλυψης.

Ο Οδυσσέας βρίσκεται στη συνείδηση πολλών Ελλήνων. Διότι είναι μια φιγούρα εμβληματική με κάποια χαρακτηριστικά αληθινά, τα οποία στη σύγχρονη πορεία μας μπορούν να μας βοηθήσουνε να καταλάβουμε και να εξηγήσουμε αρκετά πράγματα για την εθνική μας ταυτότητα και την εθνική μας πορεία. Και με τρόπο όχι παρελθοντολογικό.

Ουσιαστικά η Μεσόγειος του Οδυσσέα είναι η παγκοσμιότητα της εποχής των Ελλήνων. Ως εξ αυτού ο Οδυσσέας είναι ένας ήρωας παγκόσμιος, που κινείται στην παγκοσμιότητα της εποχής του, και είναι ένας άνθρωπος που προσπαθεί να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες και τις προκλήσεις αυτού του άγνωστου τεράστιου κόσμου με εξυπνάδα, πονηριά, και την μετατροπή της έλλειψης ισχύος που τον διακρίνει σε αποτελεσματικότητα. Δηλαδή προσπαθεί να μοχλεύσει την πραγματικότητα με την εξυπνάδα του, την ευφυΐα του. Είναι ίσως το αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα για κάτι τέτοιο.

Ο Οδυσσέας του Ομήρου, παίρνοντας τον δρόμο της επιστροφής από την Τροία, ταξιδεύοντας ανάμεσα στους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες, και αντιπαλεύοντας τον θυμωμένο Ποσειδώνα, ανακαλύπτει συνεχώς νέα γνώση, χάνει όμως συντρόφους (Για πάντα / αυτή η καρδιά μας η ασίγαστη / μας έβαλε τα χέρια στο τιμόνι / με την ψυχή μας / να ανεμίζει στα πανιά… (Καρτελιάς)) για να καταλήξει και να φτάσει μόνος στην Ιθάκη που πάντα είχε στο νου του. Στην Ιθάκη που του ’δωσε το ωραίο ταξίδι. Τι περισσότερο να του δώσει; Χωρίς αυτήν δεν θα ’βγαινε στον δρόμο, είναι η άποψη του Καβάφη.

Ο Όμηρος έβαλε τον μύθο και ο Καβάφης έγραψε ένα από τα κορυφαία ποιήματα των τελευταίων αιώνων με τίτλο τον τελικό προορισμό του Οδυσσέα, την Ιθάκη. Μια Ιθάκη που μπορεί για άλλους να είναι στόχος ζωής ενώ για κάποιους άλλους ένα πουκάμισο αδειανό.

Ο Μάνος Ελευθερίου από την άλλη έχει την δική του άποψη: …  Για την Ιθάκη έχει γράψει κι ο Καβάφης [λέει]./ Εσύ τι θέλεις τους μπελάδες για να γράφεις./  Άστον Αυτόν, εκεί που ζει μαρμαρωμένος./ Για Επανάσταση μιλάς αν είσαι ξένος./ Γιατί Επανάσταση είν' η Ιθάκη που ζητάς./ Για όσα χάρισες και πήρες και χρωστάς. / Ό,τι ονειρεύτηκες ποτέ δεν το πουλάς…

Οι σοφοί διδάσκονται από τα λάθη των άλλων. Οι γνωστικοί από τα δικά τους. Οι υπόλοιποι κάνουν συνεχώς τα ίδια λάθη.

Γεμάτη συμβολισμούς η Οδύσσεια του Ομήρου. Αστείρευτη πηγή για να τροφοδοτεί συνεχώς την παγκόσμια διανόηση και την δημιουργία. Είναι να απορεί κανείς και να θαυμάζει  ταυτόχρονα το πώς ένα έργο τριών χιλιάδων χρόνων περιέχει τόσα πολλά διαχρονικά μηνύματα.