Ο εορτασμός της Μάχης της Κρήτης, αυτής της πιο παράδοξης μάχης στην ιστορία, φέρει κάθε χρόνο στη μνήμη πράξεις ηρωικές των απλών Κρητικών, που «τοις εαυτών ρήμασι πειθόμενοι», πάλεψαν σχεδόν άοπλοι εναντίον των πάνοπλων Γερμανών αλεξιπτωτιστών, οι οποίοι πέφτοντας μαύριζαν τον καταγάλανο ουρανό του νησιού, τη στιγμή μάλιστα που στην φύση απλώνονταν «του Μαγιού οι μυρωδιές». Όμως, το γεγονός αυτό της πάνδημης συμμετοχής του κρητικού λαού στη Μάχη της Κρήτης και ο ηρωισμός που επέδειξε τότε δεν ήταν κάτι που εμφανίστηκε ξαφνικά και ως δια μαγείας. Το ηρωικό φρόνημα ήδη υπήρχε στις καρδιές των Κρητικών και η Μάχη της Κρήτης λειτούργησε ως αφορμή για την αποκάλυψή του. Η ιστορία του νησιού είναι ο αψευδής μάρτυρας του ότι ο Κρητικός διαχρονικά, όταν βρέθηκε υπό συνθήκες δύσκολες, ποτέ δεν «το έβαλε κάτω». Πάντοτε αντιστάθηκε, πάντοτε πάλεψε για την ελευθερία, την τιμή και την αξιοπρέπεια τη δική του και όχι μόνο.
Πού οφείλεται άραγε αυτή η στάση του Κρητικού; Θα έλεγα ότι, πρώτα-πρώτα, οφείλεται στη γεωγραφική θέση της Κρήτης. Το νησί μας κείτεται στη μέση της Μεσογείου, αποκομμένο από τον κορμό της Ελλάδας. Αυτό δημιούργησε στους κατοίκους του, αφενός, ένα αίσθημα ιδιοτυπίας και αυτάρκειας και, αφετέρου, τους έκαμε συνειδητοποιήσουν ότι δεν πρέπει να περιμένουν βοήθεια απ’ έξω, αλλ’ ότι μόνοι τους θα πρέπει να βρίσκουν λύσεις στις δύσκολες ιστορικές συγκυρίες. Από την άλλη, είναι γνωστό ότι το «ανάγλυφο» ενός τόπου παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ήθους και των παραδόσεών του. Οι θαλασσινοί π.χ. έχουν άλλες συμπεριφορές και άλλα έθιμα σε σχέση με τους στεριανούς, όπως και οι βουνίσιοι σε σχέση με τους καμπίσιους. Η Κρήτη είναι και θαλασσινή, ως νησί, αλλά και στεριανή και μάλιστα με μεγάλους ορεινούς όγκους και βαθιά φαράγγια που τη χωρίζουν σε επιμέρους τμήματα. Η σύσταση αυτή του τοπίου καλλιέργησε στους Κρητικούς ισχυρό το αίσθημα της ανεξαρτησίας και «της αλύγιστης αδιαλλαξίας έναντι των εξωτερικών εχθρών» (Γιώργος Θεοτιοκάς).
Αλλά πολύ σπουδαιότερο ρόλο ως προς το ηρωικό φρόνημα των Κρητικών φαίνεται ότι έπαιξε η δωρική κατάκτηση του νησιού και η παράδοση και ο πολιτισμός που δημιουργήθηκε μετά από αυτήν. Το πολίτευμα των πόλεων της Κρήτης είχε αρκετά κοινά σημεία με αυτό της αρχαίας Σπάρτης (είλωτες στη Σπάρτη και αντίστοιχα δουλοπάροικοι στην Κρήτη, κοινά συσσίτια των πολιτών, έφοροι στη Σπάρτη και αντίστοιχα οι «κόσμοι» στην Κρήτη, συνέλευση του δήμου κ.ά.). Ό, τι μας ενδιαφέρει όμως περισσότερο είναι η αγωγή των νέων, όπου φαίνονται τα μέσα και ο σκοπός της όλης εκπαίδευσής τους. Καταρχήν, πρέπει να πούμε ότι το πολίτευμα της Κρήτης θεωρούσε ως το μέγιστο αγαθό της πόλεως-κράτους την ελευθερία. Στο πλαίσιο αυτό τα παιδιά και οι νέοι έπρεπε να εκπαιδευτούν με αρχές που να τείνουν προς την ελευθερία τους ως πολιτών, την οποία έπρεπε οι ίδιοι να προασπίζουν. Για να το πετύχουν αυτό, έπρεπε να γίνουν πολίτες ικανοί να συμμετέχουν στη ζωή της πόλης τους, της οποίας είχαν υποχρέωση να εξασφαλίζουν την ομόνοια, παραμερίζοντας όλα εκείνα που οδηγούσαν στη διχοστασία και στις έριδες, δηλ. την επιδίωξη του μεγάλου κέρδους, τις ηδονές, τη χλιδή. Έπρεπε να είναι πολίτες σοφοί και λιτοδίαιτοι. Για το λόγο αυτό η αγωγή των νέων ήταν έργο της πολιτείας: κοινά συσσίτια, κοινή εκπαίδευση, εκμάθηση των νόμων με μελωδίες, σκληρή άσκηση του σώματος. Τα αγόρια μάθαιναν γράμματα αλλά και μεγάλωναν με τα όπλα στο χέρι κι έκαναν κουραστικά γυμνάσια, ώστε να ενταχθούν στη ζωή της πόλης ως καλοί πολίτες και γενναίοι και ικανοί πολεμιστές. Γι’ αυτό σκληραγωγούνταν, ώστε να αντέχουν στη ζέστη, στο κρύο, στις κακουχίες, στα τραύματα. Ταυτόχρονα εκπαιδεύονταν στη χρήση του τόξου, στους πολεμικούς χορούς, ενώ έκαναν και σκληρές εικονικές μάχες, στις οποίες μάλιστα πολλοί τραυματίζονταν. Είναι γνωστή από αρχαίες πηγές η δεινότητα των Κρητικών στη χρήση του τόξου και γενικά των όπλων. Όλη η υπερηφάνεια και η αξιοσύνη του Κρητικού οφειλόταν στον οπλισμό του. Ο Αθήναιος (τέλη 2ου-αρχές 3ου αιώνα μ.Χ.)διασώζει ένα ποίημα του Κρητικού ποιητή Υβρία (περί το 600 π.Χ.), όπου φαίνεται αυτή η αγάπη του Κρητικού προς τα όπλα του(το παραθέτω σε μετάφραση):
Έχω μεγάλο πλούτο, το δόρυ και το ξίφος
και την ωραία ασπίδα, κορμιού την προστασία.
Μ’ αυτήν στο χέρι οργώνω, θερίζω μ’ αυτήν,
μ’ αυτήν πατώ το γλυκό κρασί που βγάζω απ’ τ’ αμπέλια,
εξαιτίας της αφεντικό οι δούλοι με φωνάζουν.
Στ’ αλήθεια, επειδή τολμώ δόρυ και ξίφος νά ‘χω
και την ωραία ασπίδα, κορμιού την προστασία,
όλοι φοβισμένοι προσκυνούν τα πόδια μου,
αφεντικό φωνάζοντάς με και βασιλιά μεγάλο.
Αυτή η πολεμική παράδοση και η αγάπη του Κρητικού προς τα όπλα μαζί με το πνεύμα της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας θα λέγαμε ότι ακολούθησαν τον Κρητικό στην ιστορική του πορεία. Ο Θουκυδίδης αναφέρεται σε Κρήτες τοξότες (Βιβλ. 6,43), ο Πλούταρχος συμπεριλαμβάνει τους Κρητικούς στα «μαχιμώτατα των εθνών» (Ερωτικός, 761c), ο Αθήαναιος γράφει ότι οι Κρήτες ορμούν στον πόλεμο «μετά λύρας» (Δειπνοσοφιστές, 12,12) και ότι αγαπούν το κυνήγι, «διό και ποδώκεις» (γι’ αυτό και είναι γοργοπόδαροι) (ό.π. 14,28), ο Ξενοφών αναφέρεται επίσης σε Κρητικούς τοξότες (Ελληνικά, 4,2,16 και Κϋρου ανάβασις, 3,3,5). Μένω σ’ αυτά τα λίγα παραδείγματα από τις πολλές αναφορές των αρχαίων συγγραφέων.
Αυτή την πολεμική τους αρετή και το φιλελεύθερό τους φρόνημα οι Κρήτες την έδειξαν πολλές φορές στην ιστορία. Γνωρίζουμε ότι οι δεινοί Κρητικοί τοξότες έλαβαν μέρος και πολέμησαν με εξαιρετική γενναιότητα στην προάσπιση της Κωνσταντινούπολης κατά την πολιορκία και την άλωση (1453). Στα χρόνια της Ενετοκρατίας οι επαναστάσεις είναι συνεχείς (επανάσταση των Αγιοστεφανιτών, των Σκορδίληδων, των Μελισσηνών, των Χορτάτζηδων, του Αλεξίου Καλλέργη, η αποστασία του Αγίου Τίτου, η επανάσταση του Καντανολέου κ. ά.). Ο μακροχρόνιος πόλεμος για την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους καθώς και το σκληρό καθεστώς της σκλαβιάς δεν άφησε περιθώρια τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας για επαναστάσεις. Μόλις ωστόσο δόθηκε η ευκαιρία, οι Κρητικοί με το Δασκαλογιάννη σήκωσαν κεφάλι (1770). Και ύστερα ήλθαν οι μεγάλες επαναστάσεις που οδήγησαν στην ένωση με την Ελλάδα: επανάσταση του 1821-1830, μεγάλη επανάσταση του 1866-1869, επανάσταση του 1878, επανάσταση του 1897-1898, επανάσταση του 1905. Οι Κρητικοί, επίσης, δεν έλειψαν από κανένα αγώνα για την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων (Μακεδονικός Αγώνας, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική Εκστρατεία), όπως και από τους δυο παγκοσμίους πολέμους, ενώ είναι γνωστή η μεγάλη Εθνική Αντίσταση την περίοδο της Κατοχής.
Αυτό το ηρωικό και φιλελεύθερο πνεύμα και φρόνημα των Κρητικών ήταν που τους ώθησε, ώστε να σπεύσουν αυθόρμητα και χωρίς να λογαριάσουν τον κίνδυνο να υπερασπιστούν τον τόπο τους, την πατρίδα τους, την πίστη τους, τα έθιμα και τον τρόπο ζωής τους, απέναντι σ’ έναν επιδρομέα που το Μάη του 1941 ήλθε απρόκλητος να καταλάβει το νησί τους και να επιβάλει τη θέλησή του σε ανθρώπους που είχαν μάθει να ζουν ελεύθεροι και ασυμβίβαστοι. Κίνητρο των απλών Κρητικών, ανδρών και γυναικών, ήταν η αγάπη για την ελευθερία και όπλο το ηρωικό τους φρόνημα και η αλύγιστη αδιαλλαξία τους έναντι του εξωτερικού εχθρού. Αυτά τους έκαμαν να αδράξουν ό, τι βρήκαν πρόχειρο: βέργες, μαχαίρια, παλιοντούφεκα των κρητικών επαναστάσεων του 19ου αι., αγροτικά εργαλεία, πέτρες, και να σταθούν απέναντι στον πιο ισχυρό στρατό του κόσμου. Δεν ήταν αλόγιστο θράσος. Ήταν πράξη θάρρους και αντρειοσύνης, που ξεπήδησε ως συνέχεια μιας μακρόχρονης ηρωικής και πολεμικής παράδοσης.
Σε μια στρέβλωση αυτής της ηρωικής παράδοσης στηρίζεται και η συνήθεια της οπλοκατοχής στην Κρήτη του σήμερα, που συντηρείται από κάποιους Κρητικούς, οι οποίοι θεωρούν ότι η οπλοκατοχή (και η οπλοχρησία) είναι απόδειξη αντρειοσύνης και (κακώς εννοούμενης) λεβεντιάς. Ωστόσο, πρέπει να θυμούμαστε ότι το ηρωικό φρόνημα και η αντρειοσύνη των Κρητικών εμφανίστηκε σε δύσκολες ιστορικές στιγμές, όταν έκριναν ότι κινδυνεύει η ελευθερία, η τιμή, η αξιοπρέπεια και ο τρόπος ζωής τους. Τότε ενεργοποιήθηκε μέσα τους η ηρωική παράδοσή τους, τότε έλαβαν τα όπλα και αγωνίστηκαν υπέρ βωμών και εστιών. Ο Κρητικός είναι γενναίος και ανδρείος, δεν είναι «μάγκας» ούτε και «τσαμπουκάς». Ο Κρητικός έχει θάρρος, όχι θράσος, σέβεται και τιμά την αληθινή λεβεντιά, αγαπά τον τόπο του (ίσως με κάποια υπερβολή μερικές φορές) και θέλει την προκοπή του, είναι εργατικός και προοδευτικός. Οι εμμονές σε παρωχημένες και ατελέσφορες πλευρές της παράδοσης, που ίσως σε άλλες εποχές είχαν το νόημά τους, δεν έχουν θέση στη ζωή του σύγχρονου Κρητικού. Η νέα «μάχη» της Κρήτης αφορά την πρόοδο του νησιού, την προβολή του με θετικό τρόπο, δηλαδή μέσα από την παραγωγικότητα, από την καινοτομία, από το σεβασμό στο περιβάλλον της και την καλώς εννοούμενη παράδοσή της, από την εργατικότητα και από την παιδεία των κατοίκων της. Η ηρωική παράδοση και το ηρωικό φρόνημα είναι εγγεγραμμένο στη συλλογική συνείδηση των Κρητικών και γι’ αυτό δεν πρόκειται να εξαφανιστεί. Ας μη φοβούνται ότι θα συμβεί αυτό όσοι πιστεύουν ότι, με το να έχουν στην κατοχή τους όπλα, συνεχίζουν αυτή την ηρωική παράδοση της Κρήτης. Γι’ αυτό ας μη γίνεται η παράδοση το «άλλοθι» για την οπλοκατοχή και όλα τα συμπαρομαρτούντα.
