Το έτος 1973 οι εξελίξεις του φοιτητικού κινήματος ήταν ραγδαίες και οδήγησαν σε γενική και μετωπική σύγκρουση τους φοιτητές με το χουντικό καθεστώς των συνταγματαρχών. Από τα πιο σημαντικά γεγονότα το έτος αυτό ήταν η κατάληψη της Νομικής, το Κίνημα του Ναυτικού, το μνημόσυνο του Παπανδρέου και η εξέγερση του Πολυτεχνείου.
H σύγκρουση του φοιτητικού κινήματος με το χουντικό καθεστώς ανέτρεψε σχεδιασμούς «πολιτικών λύσεων» υπό την εποπτεία του στρατού με σκοπό να προβάλλει η χούντα ένα «φιλελεύθερο» πρόσωπο που θα οδηγούσε σε ένα επιτηρούμενο, καθοδηγούμενο και ελεγχόμενο κοινοβουλευτισμό.
Χαρακτηριστικά στοιχεία του «πειράματος» ήταν:
η Συντακτική Πράξη που εγκαθίδρυσε το πολίτευμα της προεδρικής Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας με προσωρινό πρόεδρο τον Παπαδόπουλο, η αναγγελία γενικής αμνηστίας, η πραγματοποίηση δημοψηφίσματος με σκοπό την εκλογή προέδρου και αντιπροέδρου της Δημοκρατίας για θητεία οκτώ ετών, η έγκριση της πολιτειακής αλλαγής και η ορκωμοσία του Μαρκεζίνη ως πρωθυπουργού στα πλαίσια της ελεγχόμενης φιλελευθεροποίησης.
Μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου η χούντα του Παπαδόπουλου ανετράπη από τους σκληροπυρηνικούς χουντικούς στρατιωτικούς του Ιωαννίδη και η όποια «φιλελευθεροποίηση» σταμάτησε.
Το Κίνημα του Ναυτικού υπήρξε μια πράξη ανατροπής της Χούντας των συνταγματαρχών και τα χαρακτηριστικά του ήταν ιδιαίτερα επειδή προερχόταν από τις τάξεις των ενόπλων δυνάμεων (κυρίως του Ναυτικού).
Σύμφωνα με τον Νίκο Παππά κυβερνήτη του Α/Τ ΒΕΛΟΣ:
- Οργανώθηκε με πρωτοβουλία των εν ενεργεία αξιωματικών που ήταν διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων
- Δεν απέβλεπε στην κατάληψη της εξουσίας ή την αντικατάσταση των δικτατόρων
- Δεν συνδέθηκε με επιδιώξεις οποιασδήποτε πολιτικής και πολιτικής παράταξης και,
- Κανένα πολιτικό πρόσωπο ή οργάνωση δεν παρακίνησε όσους συμμετείχαν.
Η πρωτοβουλία ξεκίνησε το έτος 1968.
Συγκροτήθηκε ένας μικρός πυρήνας στελεχών του Πολεμικού Ναυτικού που προερχόταν από την τάξη Ναυτικών δοκίμων του έτους 1952 με στόχο την ανατροπή της Χούντας.
Μετά το 1970 η οργάνωση περιήλθε σε κατάσταση αναμονής. Οι μυημένοι αξιωματικοί (που υπέγραφαν δήλωση- όρκο που καθόριζε τους σκοπούς του κινήματος) ακολούθησαν τη στάση αυτή μέχρι να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για την εκδήλωση του κινήματος. Ανάμεσα στους μυηθέντες ήταν και ο ταγματάρχης Σπύρος Μουστακλής που βασανίστηκε απάνθρωπα από την ΕΑΤ/ΕΣΑ.
Σύμφωνα με το σχέδιο των στασιαστών προβλεπόταν η κατάληψη της Κρήτης. Όμως αργότερα αποφασίστηκε η εγκατάλειψη του σχεδίου, λόγω μεταφοράς στο νησί σημαντικού αριθμού ειδικών δυνάμεων του στρατού και σχεδιάστηκε η κατάληψη του νησιού της Σύρου, με φρούραρχο τον Σπύρο Μουστακλή και, μετά την κατάληψη, ο σχηματισμός στο νησί εθνικής κυβέρνησης.
Η επιχείρηση, σύμφωνα με πρωτεργάτες αξιωματικούς, περιελάμβανε πέντε βασικούς άξονες.
1.Εκτίμηση της κατάστασης στο εσωτερικό της χώρας και στο εξωτερικό.
2.Καθορισμός της αποστολής της επιχείρησης που στόχευε στον εξαναγκασμό της δικτατορίας σε παραίτηση ή διαπραγματεύσεις.
3.Καθορισμός του σκοπού που ήταν ο σχηματισμός κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας.
4.Σχεδιασμός του τρόπου οργάνωσης και εκτέλεσης του κινήματος από τα πλοία.
5.Παροχή γενικών οδηγιών για μέτρα προφύλαξης μέχρι τον απόπλου των πλοίων.
Σύμφωνα με τον κυβερνήτη Παππά «το σχέδιο ήταν να φύγουμε όλα τα καράβια όσα ήτανε στο Ναύσταθμο, να κατευθυνθούμε προς τη Σύρο και τα άλλα καράβια τα οποία ήσαν σε διασπορά ή οπουδήποτε σε ασκήσεις θα ερχόντουσαν εκεί. Εκεί θα ορκίζαμε μία Κυβέρνηση (ας πούμε Σύρου) και υποθέταμε ότι θα ερχότανε ο Καραμανλής εκεί, θα πιέζαμε την Κυβέρνηση – βεβαίως όχι να τους εκτελέσουμε – τουλάχιστον δια διαπραγματεύσεων να παραδώσουνε την Κυβέρνηση και να προκηρυχθούνε σύντομα ελεύθερες εκλογές, και λοιπά, και να έχουμε πάλι δημοκρατική Κυβέρνηση».
Συγχρόνως η ηγετική ομάδα των αξιωματικών συζήτησε και προβλήματα που έπρεπε να επιλυθούν όπως:
α. Πολιτική κάλυψη του εγχειρήματος
β. Εξεύρεση αρχηγού για την εν πλω επιχείρηση
γ. Εξεύρεση χρημάτων για τις οικογένειες των πληρωμάτων των πλοίων
δ. Εξασφάλιση προσθέτων καυσίμων για τα πλοία
Σε ό, τι αφορά την πολιτική κάλυψη, αρχές του έτους 1970 απευθύνθηκαν στον Π. Γαρουφαλιά ο οποίος αρνήθηκε να αναμειχθεί. Στη συνέχεια απευθύνθηκαν στον τ. βασιλιά Κωνσταντίνο (μέσω του αυλάρχη του) και στον Κωνσταντίνο Καραμανλή (μέσω του Ε. Αβέρωφ). Ο Κωνσταντίνος πρότεινε αναβολή και ο Καραμανλής αρνήθηκε με το σκεπτικό πως για την επιτυχία του κινήματος θα έπρεπε να συμμετέχουν και μονάδες του στρατού. Όμως οι επιθετικές δηλώσεις κατά της Χούντας που έκανε ο Καραμανλής στην εφημερίδα «Βραδυνή» (23 Απριλίου 1973) ερμηνεύτηκαν ως έμμεση προτροπή για την εκδήλωση του κινήματος.
Σύμφωνα με τον προγραμματισμό, το Κίνημα θα υλοποιούνταν μέσα στο 1973 πριν γίνουν οι καινούριες μεταθέσεις. Η πρώτη ημερομηνία ορίστηκε για τις 3 Απριλίου 1973, εν μέσω της άσκησης του Ναυτικού με κωδικό όνομα «Καταιγίς». Ωστόσο, τελευταία στιγμή αναβλήθηκε και τελική ημερομηνία ορίστηκε η 23 Μαΐου. Υπολογιζόταν πως σε 25 πλοία του στόλου υπήρχαν κυβερνήτες, ύπαρχοι και μηχανικοί μυημένοι στο κίνημα για την ανατροπή της χούντας.
Την 21 Μαΐου φάνηκαν οι πρώτες ενδείξεις ότι το κίνημα είχε προδοθεί. Τις απογευματινές ώρες της 21 Μαΐου το Α/Τ ΒΕΛΟΣ ήταν παραβεβλημένο στο λιμάνι του Ηρακλείου και ο κυβερνήτης Παππάς ενημερώνεται για τις αρνητικές εξελίξεις.
Στις 22 Μαΐου το Α/Τ ΒΕΛΟΣ απέπλευσε για να συμμετάσχει, με άλλα νατοϊκά πλοία, στην άσκηση του ΝΑΤΟ που θα γινόταν στην Αδριατική.
Αργά το βράδυ της 22 Μαΐου ελήφθη από τους στασιαστές απόφαση αναβολής του κινήματος με την συνθηματική λέξη «Σοφοκλής».
Το ίδιο βράδυ και την επόμενη ημέρα 23ης Μαΐου άρχισαν από την Χούντα οι πρώτες συλλήψεις, ανακρίσεις, βασανισμοί και ο Ναύσταθμος (σύμφωνα με στελέχη του Ναυτικού που υπηρετούσαν εκείνο το διάστημα) περικυκλώθηκε από μονάδα καταδρομών.
Το Κίνημα έγινε επίσημα γνωστό στον ελληνικό λαό στις 24 Μαΐου. Η ανακοίνωση έγινε από τον «υφυπουργό τύπου» Βύρωνα Σταματόπουλο που ανακοίνωσε την καταστολή του και έκανε λόγο για «οπερέτα ναυτικού κινήματος ολίγων αποστράτων αξιωματικών», αποκρύβοντας το μέγεθος του.
Σύμφωνα με την εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» (27ης Μαΐου 1973) η ανακοίνωση της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών της Χούντας είχε ως εξής:
«Το αντιτορπιλλικόν ‘Βέλος’ με κυβερνήτην τον αντιπλοίαρχον Ν. Παππάν, συμμετέχον εις συμμαχικήν άσκησιν, απέπλευσε την 22αν Μαΐου εξ Ηρακλείου Κρήτης διά το Τυρηνικόν πέλαγος, ομού μετ’ άλλων συμμαχικών πλοίων.
“Την 14.45 ώραν της 25ης Μαΐου το πλοίον ευρισκόμενον εις την περιοχήν της Σαρδηνίας απεχώρησε της ασκήσεως, ο δε κυβερνήτης αυτού εξέπεμψε σήμα διά του οποίου ανέφερεν ότι κατόπιν της συλλήψεως εν Αθήναις ομοϊδεατών του αξιωματικών, ο ίδιος και το πλήρωμά του πιστοί εις τον όρκον τον οποίον έχουν δώσει ‘θα αγωνισθούν διά την Δημοκρατίαν’!
“Μετά ταύτα το πλοίον ηγκυροβόλησεν εις την θαλασσίαν περιοχήν Φιουμιτσίνο της Ιταλίας και ο κυβερνήτης εζήτησε πολιτικόν άσυλον δι’ αυτόν και δέκα μέλη του πληρώματός του τα οποία, ως εδήλωσε, τον ακολουθούν. (Σημειωτέον, ότι επί του σκάφους επιβαίνουν 270 άνδρες, εκ των οποίων 16 αξιωματικοί και 254 υπαξιωματικοί και ναύται)”».
Ενώ συνέβαιναν όλα αυτά τα γεγονότα και το Α/Τ ΒΕΛΟΣ συμμετείχε με άλλα νατοϊκά πλοία στην άσκηση του ΝΑΤΟ στην Αδριατική, στις 25 Μαΐου και περί ώρα 14:45 διετάχθη γενική κλήση του πληρώματος. Το Α/Τ Βέλος παίρνει πορεία προς τον όρμο Φιουμιτσίνου της Ιταλίας και ο κυβερνήτης Παππάς ενημερώνει το πλήρωμα (270 άντρες).
Σύμφωνα με τον κυβερνήτη Ν. Παππά «φύγαμε τότε, συνεχίσαμε τις ασκήσεις και εδώ ακριβώς το μεσημέρι της Παρασκευής, που ήτανε 25 του μηνός [Μαίου], τρώγαμε εδώ στο καρέ των αξιωματικών και είχαμε την τηλεόραση απέναντι. Και η ιταλική τηλεόραση έλεγε τα νέα, το RAI UNO, RAI DUE, κάποιο από αυτά τα κανάλια και λέει “in Grecia officiali in servizio arrestati an mirali” μάλιστα είπε και αυτά που σημαίνει Ναύαρχοι και Αξιωματικοί συνελήφθησαν και λοιπά. Ο κυβερνήτης κάθε πλοίου […] έχει το «προνόμιο» της απόλυτης μοναξιάς όταν πρόκειται να δώσει εντολή σε περίπτωση πολέμου ή στην περίπτωση μιας εξεγέρσεως, ενός κινήματος».
Η απόφαση είχε ληφθεί.
Κατά ώρα 18:00 το Α/Τ ΒΕΛΟΣ αγκυροβολεί στο Φιουμιτσίνο ρίχνοντας με αυτόν τον τρόπο την αυλαία του Κινήματος του Ναυτικού.
Η άφιξή του στην Ιταλία απασχόλησε τα διεθνή μέσα λαμβάνοντας μεγάλη δημοσιότητα και πολλοί έλληνες κατέφθασαν στο Φιουμιτσίνο από όλες τις πόλεις της Ιταλίας.
Αν και μεγάλο μέρος του πληρώματος του Α/Τ ΒΕΛΟΣ επιθυμούσε να ακολουθήσει τον κυβερνήτη, τελικά αποφασίστηκε 31 μέλη να ζητήσουν πολιτικό άσυλο το οποίο και χορηγήθηκε από την Ιταλική κυβέρνηση.
Το Α/Τ ΒΕΛΟΣ επέστρεψε στην άσκηση του ΝΑΤΟ και, με το τέλος της, στην Ελλάδα.
Το σύνολο των συλληφθέντων του Κινήματος του Ναυτικού ήταν 79 άτομα. Από αυτούς, οι 63 ήταν του Ναυτικού (60 εν ενεργεία και τρεις απόστρατοι), 5 του Στρατού Ξηράς (τρεις απόστρατοι και δύο εν ενεργεία), 5 της Αεροπορίας (εν ενεργεία) και 6 ιδιώτες.
Όλοι τους αφέθησαν ελεύθεροι σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα και κανείς τους δεν οδηγήθηκε σε δίκη. Δεν ήταν προς το συμφέρον της Χούντας να αντιπαρατεθεί με έναν ολόκληρο Κλάδο των Ενόπλων Δυνάμεων.
Αν και οι ποινικές διώξεις για όσους συμμετείχαν στο Κίνημα έπαυσαν, οι πειθαρχικές διώξεις συνεχίστηκαν.
Τα στελέχη που απομακρύνθηκαν ή αποτάχτηκαν από την Χούντα επανήλθαν στο Ναυτικό με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας.
Το Κίνημα του Ναυτικού απέτυχε οργανωτικά αλλά πέτυχε πολιτικά. Η ενέργεια του κυβερνήτη Νίκου Παππά, εκ των πρωτεργατών του κινήματος, έλαβε μεγάλη δημοσιότητα διεθνώς και κατέδειξε ότι η αντίθεση στη δικτατορία ήταν μεγάλη και μέσα στο στράτευμα και πως το καθεστώς των χουντικών κλονιζόταν στη βάση του, που ήταν οι Ένοπλες Δυνάμεις.
Έξι μήνες από το Κίνημα του Ναυτικού καταλαμβάνεται το Πολυτεχνείο από τους φοιτητές πυροδοτώντας μια ευρύτερη αντίδραση, ξεπερνώντας τα όρια του ιδρύματος, που μετεξελίχθηκε σε λαϊκή εξέγερση απονομιμοποιώντας ηθικά και πολιτικά την Χούντα.
Την επόμενη χρονιά, τον Ιούνιο του 1974, η Χούντα κατέρρευσε μετά το τυχοδιωκτικό και προδοτικό πραξικόπημα κατά του Μακαρίου και την τουρκική εισβολή στη Κύπρο.
