The Return – Η Επιστροφή

Της Γεωργίας Τσατσάνη*

 Είκοσι χρόνια μετά την εκστρατεία στο Ίλιον (Τροία) και αντιστοίχως από την εμβληματική ταινία του Hollywood Troy, ο διεθνής κινηματογράφος επιστρέφει στον τρωικό κύκλο για να αναδείξει το δεύτερο ομηρικό έπος, αυτή τη φορά την Οδύσσεια από τα κύκλια έπη, με τους Ralph Fiennes ως Οδυσσέα και την Juliette Binoche ως Πηνελόπη. H μυθολογική ταινία The Return λειτουργεί με απόλυτο σεβασμό στο πρωτότυπο κείμενο και στην αρχική πλοκή.                 

Το ταξίδι μιας νέας κινηματογραφικής Οδύσσειας         

Στην Οδύσσεια ο ήρωας πρώτα αφηγείται στις περιπέτειες του στο παλάτι του Αλκίνου και με δώρα έπειτα φθάνει στην Ιθάκη. Στη νέα ταινία ο Οδυσσέας ξεβράζεται στην Ιθάκη με τον ίδιο τρόπο που ο ήρωας ξεβράζεται στις ακτές της Κέρκυρας (νησί των Φαιάκων) στην ομηρική ραψωδία ζ΄, γυμνός και ταλαιπωρημένος, όπως και στον Όμηρο.  Αυτή όμως είναι μία ελάσσονα ανακολουθία που δεν παρακωλύει την αφήγηση, παρά μονάχα υπομνηματίζει την πρώτη εκδοχή του έπους.           

Ως εμβόλιμη σκηνή έρχεται ο θάνατος του Λαέρτη, προτού ο ήρωας αποκαλυφθεί στους οικείους του, μια αλλαγή στην πλοκή που εξυπηρετεί όμως τη δραματική οικονομία του έργου. Όσο η ατόφια πρόθεση των δημιουργών παραμένει καθαρή, το γεγονός ότι η Πηνελόπη απεικονίζεται επανειλημμένως να υφαίνει την ημέρα και να ξηλώνει κατά τη διάρκεια της νύχτας, μας υπερτονίζει η κινηματογραφική ταινία πως το υφαντό είναι το σάβανο του Λαέρτη.    

Μια έτερη παρατήρηση αφορά στην επίσκεψη του Τηλέμαχου στην Πελοπόννησο, γνωστή και ως Τηλεμάχεια (ραψωδίες α΄ έως δ΄), ένα ταξίδι που στην κινηματογραφική ταινία τοποθετείται μετά την μυστική επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη, μολονότι στο ομηρικό έπος η αναχώρηση του Τηλέμαχου προηγείται κατά πολύ της ίδιας της άφιξης του Οδυσσέα στους Φαίακες.    

Η αναλογική σχέση έπους και κινηματογραφικής ταινίας         

Ως προς την πρώτη διάσημη σκηνή, ο ήρωας παραδόξως δεν είναι στο νησί των Φαιάκων, αλλά στην Ιθάκη, μια άλλη άφιξη που ξαφνιάζει τον θεατή, μάλλον ευχάριστα. Η ταινία εισάγει την επιστροφή ως κύριο θέμα, χωρίς την παραμονή στους Φαίακες, επομένως οι πρώτες ραψωδίες ε΄ έως μ΄, εντέχνως παραλείπονται, επομένως μιλάμε για τη σαφή δραματική εστίαση στην επιστροφή του Οδυσσέα στο νησί της Ιθάκης.  Ο Οδυσσέας, σύμφωνα με τον Όμηρο, ο ήρωας επιστρέφει στο νησί του στη ραψωδία ν΄ με την Αθηνά.         

Επίσης, η επίσκεψη του Τηλέμαχου στην Πύλο και στη Σπάρτη (αν και παραλείπεται η κινηματογραφική αναπαράσταση της επίσκεψης), η αποδημία του Τηλέμαχου ως υστερόχρονη δραματικά, αυτό το σύντομο ταξίδι εγκιβωτίζει την ίδια την οδύσσεια της αναζήτησης του γιου προς τον πατέρα ως μια διαβατήρια τελετή ενηλικίωσης του Τηλέμαχου. Το νόημα δεν αλλοιώνεται, αλλά η αγωνία κορυφώνεται όταν όντως ο Τηλέμαχος στην Οδύσσεια και στην ταινία επιστρέφει στην Ιθάκη στη ραψωδία ο΄ και οι μνηστήρες τον ψάχνουν παντού για να τον δολοφονήσουν. Σύμφωνα με το κινηματογραφικό σενάριο, η πίεση που ασκούν οι μνηστήρες στο παλάτι και στην Πηνελόπη ως γυναίκα-βασίλισσα είναι τόσο έντονη, ώστε να αναγκάσει τον Τηλέμαχο να ψάξει τον πατέρα του, ακόμη και μετά την επιστροφή εκείνου στο νησί.  

Η αναζήτηση του πατέρα από το νεαρό Τηλέμαχο καθιστά το κινηματογραφικό έπος αφηγηματικά πιο δραματικό, όπως επίσης δραματικότητα προσδίδει η κηδεία του Λαέρτη, ενώ ο Οδυσσέας βρίσκεται ήδη στην Ιθάκη και μάλιστα παρακολουθεί την κηδεία του πατέρα του από απόσταση (!). Η συναισθηματική φόρτιση της σκηνής του επιθανάτιου αποχαιρετισμού, σαφώς δεν λειτουργεί για όσους γνωρίζουμε το πρωτότυπο κείμενο, καθώς ο γνώστης θεατής αρχικά μένει μετέωρος. Η σχεδόν χαμένη εικόνα του Λαέρτη σε έναν αβαθή κόσμο και εντέλει ο θάνατός του στην ταινία, μαζί με την εξαιρετική ερμηνεία του Νικήτα Τσακίρογλου, μάλλον χρειάζεται μια πιο ψύχραιμη ματιά, προκειμένου να κατανοήσουμε πλήρως ότι έτσι προοικονομεί την τελευταία ραψωδία του ομηρικού έπους, όταν Οδυσσέας συναντά τον γερασμένο πατέρα του Λαέρτη στους αγρούς.          

Η νέα κινηματογραφική προσέγγιση                  

Η επική Οδύσσεια είναι το έργο των σαράντα ημερών, όπου συμπυκνώνεται η δεκαετής περιπέτεια του ήρωα από τη στιγμή που αφήνει την Τροία, εκεί που επίσης πολεμούσε για δέκα χρόνια, μέχρι και την άφιξή του στην Ιθάκη, ακριβώς είκοσι χρόνια μετά την αρχική αναχώρησή του. Η δομή του έπους είναι in media res αφήγηση με πολυεπίπεδη δράση.   

Αντιθέτως, η κινηματογραφική αφήγηση είναι απολύτως γραμμική σε ευθεία δράση από τη ραψωδία ν΄ έως την ψ΄. Στην ταινία δραματοποιείται η μισή Οδύσσεια από το μέσον και μετά, δηλαδή η ταινία δεν ασχολείται καθόλου με τις ηρωικές περιπέτειες, αλλά με την γραμμική ροή της επικής πλοκής αποκλειστικά στην Ιθάκη. Η τελευταία ραψωδία, που στο έπος λειτουργεί ως νέκυια, στην ταινία εναλλακτικά αποδίδεται με την μη εμπλοκή σε πόλεμο, ενώ στην Οδύσσεια υπάρχει η καταληκτική απεικόνιση στον κόσμο των ψυχών, όταν η ραψωδία ω΄ είναι η νέα εκδοχή του κάτω κόσμου από τη σκοπιά των ανδρών.             

Στα πολύ θετικά σημεία της ταινίας είναι η απουσία κάθε θεϊκής παρέμβασης, ώστε οι άνθρωποι να ενεργούν αυτόβουλα, όχι ως φερέφωνα της Αθηνάς, της θεάς που στον Όμηρο κινεί όλα τα νήματα της ανθρώπινης δράσης από την αρχή στον Όλυμπο στο συμβούλιο των θεών έως και το τέλος στην Ιθάκη, όταν οι συγγενείς των μνηστήρων  απαιτούν την αιματηρή εκδίκηση, σύμφωνα με την ραψωδία ω΄. Η ταινία επιμένει στην αρνητική παρουσία όλων των μνηστήρων στο παλάτι και κυρίως στην προσπάθειά τους να δολοφονήσουν τον Τηλέμαχο και εντέλει να σφετεριστούν την Πηνελόπη, τα πλούτη, άρα τον θρόνο. Η μνηστηροφονία είναι η κάθαρση και λειτουργεί ως λύτρωση.  

Μια τελική αποτίμηση            

Η ταινία The Return είναι μια νηφάλια ευρωπαϊκή συμπαραγωγή, όπου οι ήρωες αναπαριστούν τον τρωικό μύθο, με πλήρη σεβασμό στην Οδύσσεια και στην αφήγηση του Ομήρου. Η Οδύσσεια, αν και θαλασσινό παραμύθι, με τον ήρωα να υποφέρει, αλλά να επιστρέφει εντέλει στην πατρίδα, για πρώτη φορά δραματοποιεί τον πανανθρώπινο κίνδυνο όλων να εγκαταλείψουμε αυτούς που μας αγαπούν σε μία άγονη αναζήτηση του άπιαστου ή/και του επικίνδυνου εκτός του πλαισίου μας, μακριά από τον οίκο, άρα χωρίς την οικογένειά μας. Εάν η Ιλιάδα είναι το επικό τραγούδι του τρωικού πολέμου, τότε η Οδύσσεια αποτελεί το επικό ποίημα της επιστροφής στην ειρηνική ζωή εντός του οίκου, της οικογένειας μαζί με τα ζώα και τους υπηρέτες, όπου δούλοι και βασιλιάδες ζουν αρμονικά σε σχέσεις συνεργασίας και ίσως αγάπης. 

Συνεπώς, συνεκδοχικά, η Οδύσσεια του Pasolini είναι αυτό ακριβώς, μια καταπληκτική ταινία για την επιστροφή του ήρωα στην Ιθάκη, δηλαδή στην αρχική του ζωή. Η ταινία, παρά τις όποιες λίγες ανακολουθίες, πράγματι παραμένει πιστή στον Όμηρο και κυρίως στο πνεύμα του ομηρικού έπους, καθώς υπακούει στους κώδικες της επικής σύμβασης και πρεσβεύει όλες τις αριστοκρατικές συνδηλώσεις του ομηρικού κόσμου. Η τρωική εκστρατεία επιστρέφει τον Οδυσσέα πίσω στις ρίζες του αρχικού του εαυτού, όταν ο ήρωας επιστρέφει πίσω από επισφαλείς επιλογές, με ποικίλες εξαπατήσεις και δύσκολους στόχους, χωρίς πια συντρόφους, ο ήρωας επιτυγχάνει να επιστρέφει εκεί όπου τον αγαπούν, άρα ο ήρωας επιστρέφει στον δικό του αληθινό εαυτό.                                           

Εφόσον ο επικός Όμηρος, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, συνάμα είναι ο πρώτος τραγικός, σε αυτή την εκδοχή της ερμηνείας κάθε φορά η Οδύσσεια μας επαναφέρει στον έσω εαυτό μας, άρα η ταινία The Return είναι μια νέα κινηματογραφική πρόταση για την ηθική επιστροφή του Οδυσσέα που λειτουργεί ως ένα σύγχρονο ταξίδι αυτογνωσίας.           

*Η Γεωργία Τσατσάνη είναι φιλόλογος.