Της Ελένης Μπετεινάκη*
Προσπαθεί να μπει το κρύο στη ζωή και στον τόπο μας τη φετινή χρονιά. Μαζί του κι ο Χειμώνας κρύβεται πίσω από έναν Ήλιο γεμάτο σκόνη απ’ τους νοτιάδες. Είναι σχεδόν έξω απ’ την πόρτα μας αλλά μάλλον δεν μπορεί ακόμα να αποχωριστεί αδέλφια του, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο. Στήνει μαζί τους μακρόσυρτες βεγγέρες τις νύχτες και τα χαράματα ξεχνιέται να σηκωθεί και τους αφήνει να παίζουν με τα χρώματα, τις σκόνες και τα σύννεφα. Απλά παρακολουθεί τα δρώμενα και χαμογελά πλατιά καθισμένος στην αναπαυτική του πολυθρόνα. Σήμερα το πρωί όμως ο Δεκέμβρης ξύπνησε φουριόζος. Φόρεσε τα κατακόκκινα λουστρίνια του, το καταπράσινο παλτό του με τα χρυσά κουμπιά εκείνα που ‘ναι πασπαλισμένα με μπόλικη χρυσόσκονη και παραμυθόσκονη, ένα ημίψηλο καπέλο σαν του Εμπενίζερ Σκρουτζ και έναν τεράστιο σακούλι στο ένα του χέρι παραγεμισμένο σε χίλια καλούδια. Κι ύστερα ξεχύθηκε στους δρόμους και τις γειτονιές.
-Που τρέχεις αγόρι μου; Γιατί τόση βιασύνη; τον ρώτησα καθώς έκανα στην άκρη με το ποδήλατο να περάσει!
- Βιάζομαι κ.Ελένη, να στολίσω το ν κόσμο με λαμπιόνια, και χρώματα και χιόνια! Να μοιράσω μουσικές, παιχνίδια, δώρα, ευχές. Να ανοίξω παλιό βιβλίο με τις συνταγές της προ προ προ γιαγιάς μου να μυρίσει μέλι και κανέλα ο κόσμος όλος. Να κλείσω και κάνα δυο τρύπες να μην γεμίσει ο κόσμος καλικάντζαρους και καταστρέψουν τις γιορτές…
-Ααααα, εδώ θα τα χαλάσουμε Δεκέμβριε. Τι σου φταίνε οι καλικάντζαροι; Δεν γίνονται Χριστούγεννα χωρίς αυτούς κι εγώ μια αδυναμία τους έχω από παιδί;
- Δε λέω για τους παραμυθένιους αλλά για τους άλλους τους κακόβουλους και παράξενους…
-Όλα και όλοι χρειάζονται αγαπημένε μου μήνα. Σύρε εσύ για τις πάνω γειτονιές κι άσε τις μέρες να κυλήσουν σιγανά, όμορφα κι όπως τους πρέπει. Φρόντισε μόνο τις νύχτες να ακούγονται από παντού μουσικές και ιστορίες, να γαληνεύει η ψυχή…
(Μεταξύ μας τώρα, τα καλικαντζαράκια, τουλάχιστον τα παραμυθένια έχουν έρθει μέρες τώρα στη Γη και ήδη με τις σκανταλιές του ξεκαρδίζονται τα παιδιά, αλλά μην του το πείτε του Δεκέμβρη κι αλλάξει διάθεση…)
Χίλια καλώς όρισες λοιπόν …Δεκέμβριε! Με τις γιορτές σου, τα πολλά προσωνύμια και τα δώρα σου!
Τον λένε Χριστουγεννιάτη ή Γιορτάρη ή Βρουμάλη από την αρχαία βυζαντινή γιορτή που ξεκινούσε στις 24 του Δεκέμβρη και κάθε μέρα γιόρταζε όποιος το όνομά του ξεκινούσε από το Α, την επόμενη από το Β κι έφταναν το μέτρημα μέχρι τις 17 του Γενάρη. Τον λένε επίσης Γιορτινό λόγω των πολλών θρησκευτικών γιορτών του , Αι Νικολιάτη , Παππού Νικόλα ή Κυρ Λευτέρη. Σε άλλες περιοχές τον φωνάζουν Άσπρο ή Ασπρομηνά ή και Χιονιά για το πυκνό του χιόνι, αλλά και Χριστινιάρη ή Χριστουγεννά.
Και αρχινά το καλαντάρι των γιορτών με την Φιλαρέτη να γιορτάζει πρωτομηνιάτικα και τον Σολομώντα με την Μερόπη στις 2 του μήνα. Στις 3 δεν ξεχνάμε να ευχηθούμε στη Γλυκερία και την Σελεύκεια και με ανυπομονησία φτάνουμε στα Νικολοβάρβαρα. Στις 4 του Δεκέμβρη γιορτάζει η Αγία Βαρβάρα που λένε πως προστάτευε τα παιδιά από την ευλογιά. Κι επειδή ήταν μια πολύ σοβαρή αρρώστια, για να την « καλοπιάσουν » και να φύγει, της πρόσφεραν μελόπιτα ή κόλλυβα ή φτιάχνανε κολλυβοζούμι που το ονόμαζαν κι αυτό από το όνομά της, Βαρβάρα. Άλλοτε πάλι έφτιαχναν προζύμι και κάνανε μια πίτα με αλεύρι, την έψηναν στο φούρνο και σαν ήταν έτοιμη την περιχύνανε με μέλι. Ύστερα την έβαζαν πάνω στο τραπέζι κι εκείνο το τοποθετούσαν σε ένα τριδρόμι. Εκεί πήγαινε ο παπάς, έκανε παράκληση και η νοικοκυρά έκοβε την πίτα και την μοίραζε σ’όλον τον κόσμο. Από το μέλι της έκαναν ένα σταυρό στην πόρτα κι όσο κρατούσε η επιδημία της ευλογιάς ή ευλογημένης μοίραζαν παντού γλυκά. Κείνη τη μέρα οι γυναίκες δεν σκουπίζουν, μάλιστα κρύβουν τη σκούπα από τα παιδιά γιατί πιστεύουν πως έτσι διώχνουν το κακό.
Την επόμενη μέρα στις 5 του Δεκέμβρη, είναι του αγίου Σάββα προστάτη της στεριάς και στην Κρήτη πίστευαν πως ήταν και των φυσικών καταστροφών και ιδιαίτερα των σεισμών. Λένε μάλιστα τη φράση : «ο Άγιος Σάββας στερεώνει τον κόσμο ». Επίσης θεωρείται και προστάτης των αιχμαλώτων με πολλές γνωστές ιστορίες ειδικά από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Άλλοι πάλι τον θεωρούν άγιο του θανάτου που μπορεί να μας διαφυλάξει από αυτόν ή να μας δώσει καλύτερη θέση μετά θάνατον. Είναι γνωστό το λογοπαίγνιο από τα όνομά του : «Αγία Βαρβάρα βαρβαρώνει, Άι Σάββας σαβανώνει και Αι Νικόλας παραχώνει!»
Στις 6 του μήνα γιορτάζει ο άγιος Νικόλαος. Είναι γιορτή που την συναντάμε και στους καθολικούς και σε πολλούς λαούς ανά τον κόσμο αλλά με άλλους συμβολισμούς. Στους ορθόδοξους Χριστιανούς είναι ο προστάτης των Ναυτικών και κύριος των ανέμων και των τρικυμιών. Τρανός καραβοκύρης με γένια που στάζουν θαλασσινό νερό, ρούχα βρεγμένα από την άρμη και μέτωπο ιδρωμένο από την προσπάθεια να προφτάσει να βοηθήσει όλα τα καράβια που κινδυνεύουν. Είναι ο τιμονιέρης των ναυτικών που πάντα τους βοηθά και δεν αφήνει κανένα καράβι να βυθιστεί. Στη Δύση πάλι είναι ο Saint Nikolas κάτι σαν τον δικό μας Άγιο Βασίλη, ψαρομάλλης γέρος που έρχεται πάντα με χιόνια και δώρα φορτωμένος και είναι ιδιαίτερα αγαπητός στα παιδιά.
Και φτάνοντας στις 9 του μήνα γιορτάζει η Αγία Άννα που θεωρείται σαν η ημέρα της λατρευτικής αποθέωσης της έννοιας της γιαγιάς. Μην ξεχνάμε πως ήταν η μητέρα της Θεοτόκου και επίσης η χριστιανική παράδοση την θέλει στείρα που ωστόσο ύστερα από παρακλήσεις γεννά την Μαριάμ ή Μαρία που αφιερώνεται στον Θεό. Κι επειδή οι μέρες όλο αυτό το διάστημα μίκραιναν λένε πως είναι «η μέρα που παίρνει ανάσα » ο καιρός.
Του Αγίου Σπυρίδωνα στις 12, «η μέρα παίρνει ένα σπυρί » κι αυτό γιατί στις 22 του μήνα που έχουμε την χειμερινή ισημερία οι μέρες αρχίζουν σιγά σιγά να μεγαλώνουν. Ο Δεκέμβρης είναι ο μήνας με τις μικρότερες μέρες και τις μεγαλύτερες νύχτες γι αυτό και η παροιμία : « του Δεκέμβρη η ημέρα καλημέρα - καλησπέρα…».
Ο Άγιος Σπυρίδωνας σύμφωνα με την παράδοση προστατεύει και καταδιώκει την πανώλη αλλά και τα σπυριά από την ευλογιά (παρετυμολογία του ονόματός του). Επίσης προστατεύει και από τον πόνο των αυτιών, καθώς και τους φτωχούς και απελπισμένους. Την παραμονή της γιορτής του έφτιαχναν λαλάγγια δηλαδή τηγανίτες ή χαλβά και τα πήγαιναν στην εκκλησιά, ο παπάς τα ευλογούσε και τα μοίραζε στα παιδιά.
Στις 13 του Δεκέμβρη γιορτάζει η Αγία Λουκία που είναι προστάτιδα των ματιών και είναι ιδιαίτερα αγαπητή στους Καθολικούς. Αγία άρρηκτα δεμένη η λατρεία της με το φως, με το ελάχιστο ελπιδοφόρο μεγάλωμα της ημέρας. Την ίδια μέρα γιορτάζει κι ο Άγιος Ευστράτιος!
Στις 15 του Δεκέμβρη γιορτάζει ο Άγιος Ελευθέριος προστάτης κι αυτός των εγκύων γυναικών που τις βοηθά να έχουν « καλή λευτεριά ».
Στις 18 του μήνα είναι του Αγίου Μόδεστου που λατρευόταν θερμά από τους γεωργούς. Τότε « γιορτάζουν τα βόδια » και τα λειτουργούν προσφέροντας κόλλυβα στην εκκλησία και μαζί με αγιασμό τα ρίχνουν στην ταγή τους, ειδικά αυτά που έχουν για να κάνουν το όργωμα. Ότι μένει από τον αγιασμό αυτό τον πάνε στα χωράφια, τα ραντίζουν κι έτσι τα γλιτώνουν από τις ακρίδες, τις αρρώστιες και το κακό μάτι.
Στις 20 του Δεκέμβρη είναι του Αγίου Ιγνατίου που λαογραφικά παρετυμολογείται το όνομά του, αισιόδοξα, και τον φωνάζουν Άγιο Αγνάντιο μιας και οι άνθρωποι α γ ν α ν τ ε ύ ο υ ν τα Χριστούγεννα που έρχονται, αλλά και το αργό μεγάλωμα της ημέρας.
Στις 22 είναι της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας και στις 23 γιορτάζουν οι Άγιοι Δέκα της Κρήτης, ακολουθεί στις 24 η Αγία Ευγενία και λίγο μετά τη μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων στις 27, ο Άγιος Στέφανος.
Το τελευταίο δεκαήμερο του Δεκέμβρη είναι και το πιο σημαντικό. Είναι χαραγμένο στις ψυχές όλων μας από την παιδική μας ηλικία σαν το πιο γιορτινό όλου του χρόνου. Είναι γεμάτο έθιμα, παραδόσεις και δοξασίες που θα τα αναφέρουμε καθ΄όλη την διάρκεια αυτού του μήνα. Ωστόσο μένουμε λίγο στο Δωδεκαήμερο που ξεκινά την παραμονή των Χριστουγέννων και είναι συνδεδεμένο με την εμφάνιση των καλικαντζάρων ως και την ημέρα των Φώτων. Είναι εκείνα τα μαύρα, τριχωτά και κοκκινομάτικα πλάσματα, τα παγανά, που ζουν κάτω από τη γη κι όλο το χρόνο προσπαθούν με τα τσεκούρια τους να κόψουν το δέντρο που τη στηρίζει, όμως καθώς πλησιάζει η στιγμή που θα το κόψουν τελείως γεννάται ο Χριστός και το δέντρο ξαναγίνεται. Οργισμένα και αυτά ορμούν πάνω στη γη και πειράζουν τους ανθρώπους. Εκείνοι πάλι ανάβουν φωτιές στα τζάκια τους ή τοποθετούν κόσκινα μπροστά στην πόρτα του σπιτιού ώστε μέχρι να μετρήσουν τις τρύπες τους λαλεί ο πετεινός και τρέχουν να εξαφανιστούν μιας και δεν κυκλοφορούν στο φως της μέρας.
Τα Χριστούγεννα στις 25 του Δεκέμβρη είναι πια η πιο μεγάλη γιορτή. Συνδεδεμένη με τη γέννηση του Χριστού και με αμέτρητα έθιμα με κυριότερα εκείνο του δέντρου ή του καραβιού στολισμένων με λαμπιόνια, των κουραμπιέδων, του μελομακάρονου και των ξεροτήγανων. Των καλάντων που λέγονται την παραμονή, του χοίρου που πρέπει να είναι το κατεξοχήν κρέας των Χριστουγέννων, έθιμο που έχει τις ρίζες του στα αρχαία ακόμη χρόνια. Για το έθιμο αυτό έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες. Μια από αυτές θέλει την Παναγία και τον Ιωσήφ να πηγαίνουν στην Αίγυπτο με το Θείο Βρέφος για να μην το βρει ο Ηρώδης και τα γουρούνια που ακολουθούσαν πίσω από το γαϊδουράκι να χαλούν τον κόσμο με τις φωνές και τα χνάρια τους. Σαν τιμωρία λοιπόν από τότε κάθε τέτοια μέρα τα σφάζουν. Άλλη παράδοση λέει πως όταν ο Ηρώδης έσφαξε τα παιδιά στη Βηθλεέμ , τα γουρούνια μούγκριζαν σαν παιδιά που σφάζονταν και κάποιοι από τους δήμιους δεν πλησίαζαν σε κείνες τις περιοχές. Έτσι σώθηκαν κάποια παιδιά και γι αυτό κράτησαν το έθιμο να είναι το πρώτο κρέας που τρώγεται την ημέρα των Χριστουγέννων κι ύστερα από την μεγάλη σαρακοστή.
Κι ο Δεκέμβριος κλείνει με την περίφημη παραμονή της πρωτοχρονιάς με την κοπή της Βασιλόπιτας που ετοιμάζεται από νωρίς είτε σαν ψωμί είτε σαν ζυμωτό γλύκισμα. Και στις δύο περιπτώσεις το τελετουργικό κόψιμό της, το βράδυ της παραμονής , αποτελεί συμβολική πράξη μετάβασης από τον παλιό χρόνο στον καινούργιο. Στις αγροτικές κοινωνίες, το βράδυ αυτό ταΐζουν πιο φροντισμένα τα ζώα τους, στο στάβλο ή στο μαντρί γιατί πιστεύουν πως θα περάσει τη νύχτα ο Αι Βασίλης να τα ρωτήσει.
Ήρθε λοιπόν ο Δεκέμβρης μας και σκορπά όλα εκείνα που λαχταρά η ψυχή από το στερνοπούλι του Χρόνου. Μυρωδιές, καλούδια, φως, αγάπη, προσφορά και βασικά παραμύθια! Γιατί ο Δεκέμβριος πάνω απ’ όλα, είναι ο πατέρας …των παραμυθιών, της φαντασίας που ξεπερνά τα όρια κι όλοι εμείς οι παραμυθάδες των καιρών μας ξαναγινόμαστε ακόμη πιο παιδιά και όλα μα όλα τα παράξενα και φανταστικά μοιάζουν να πρωταγωνιστούν στη ζωή και στην ψυχή μας.
Καλό μας μήνα !
*H Eλένη Μπετεινάκη είναι νηπιαγωγός και συγγραφέας!
ΠΗΓΕΣ :
Γ.Ν. Αικατερινίδη, Νεοελληνικές αιματηρές συνήθειες
Κώστα Καραπατάκη, Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων
Δημ. Σ. Λουκάτος ,Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, εκδ. Φιλιππότη, 1997
Δημ. Λουκάτος ,Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης, εκδ. Φιλιππότη, 1985
Γ.Α. Μέγας, Ελληνικές Γιορτές και έθιμα λαϊκής Λατρείας, , εκδ Εστία, 2012
Νίκος Ψιλάκης ,Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, , εκδ. Καρμάνωρ
